Para pak kohëve, studiuesi shqiptar nga Republika e Kosovës, Magjistër Albert Ramaj (Karl Franzens Universität Graz), arriti të zbulonte në Graz, pas vitesh të tëra harrese dhe humbjeje, dorëshkrimin e një fjalori të rrallë, të profesorëve të nderuar Karl Gurakuqi dhe Anton (Ndue) Paluca, të shkruar në Austri, pas Luftës së Dytë Botërore. Fjalori është një vepër me vlera të pakrahasueshme studimore për pasurinë gjuhësore të përfshirë, për shpjegimet e thelluara leksikografike dhe vlerat praktike. Studiuesi Ramaj, me një korrektësi shembullor, informoi familjarët e njërit prej autorëve për këtë zbulim, dhe nëpërmjet revistës sonë kërkon t'i bëjë të njohur lexuesve shqiptarë pak nga përpjekjet e paepura të këtyre kolosëve të ndaluar, në hulumtimin e gjuhës e kulturës amtare nëpërmjet botimit të parathënies kuptimplote të kësaj vepre të pabotuar.
Ky material u përkthye në shqip prej gjermanishtes nga poeti shkodran me banim në Graz, Gjergj Kola.
Që në rininë tonë të hershme, ndërsa ne në shkollë, njiherësh me gjuhën e nanave tona, këtë apo atë gjuhë të huaj mësonim, na ra në sy pasunia e shprehjes e atyne të tjerave në krahasim me gjuhën tonë shqipe, e u ndjemë, në nji farë mase, si të lanun mbrapa prej popujve të tjerë; njiherësh na dogji dëshira që edhe gjuhën tonë, po njashtu të pasun e të njejtë, me e pa e me e ditë.
Dëshira jonë mori nji nxitje të fortë: ndërsa i mbysnim me pyetje mësuesit tonë, P. Pashk Bardhi e Mati Logoreci, gjatë minutave të pushimit ndërmjet orëve, mbi landët e ndryshme të jetës fshatare dhe malësore: mbi bujqësinë dhe blegtorinë, mbi zakonet dhe ritet, mbi ngjarjet e trishtueshme dhe të gëzueshme etj, të cilat në brëndësinë tonë, si qytetarë pra, kishin marrë ndikime të hueja në damtim të gjuhës shqipe, dhe në vend që të përdornim për to fjalët shqipe, përdornim nji të huaj (shpesh italisht). Patjetër që ne vinim prej hapsinave të pastra shqiptare, ku gjuha shqipe, larg prej ndërhymjeve të hueja, ruante pastërtinë ma të madhe. Mënyra e tyne mbi studimin e gjuhës së nanës zgjoi te na dëshirën për me e ba vetë nji punë të tillë: Nuk lamë të na ikte asnji rast, le të ishim në fusha, apo male, kudo ku na çonte rruga, e të mos interesoheshim mbi zakone dhe rite të banorëve vendas, e të mos merrnim në shënim fjalë e shprehje të ndryshme të panjohura ma parë prej nesh. Edhe ato pak shkrime që mund të gjeheshin në kohën e rinisë tonë, i studiuam me vullnet e vëmendje. Kështu u rrit çdo ditë fjalori jonë, e u forcue në né, ndjenja e gjuhës.
Me pamvarësinë e Shqipnisë (28.XI.1912), doli në dritë nevoja e arsimimit të popullit shqiptar, e njiheri u mblodhën nji grup i vogël i atyne burrave që kishin studiue jashtë vendit, e vendosi nji program arsimuer. U botuan gazeta, revista, dhe sidomos libra shkolle. Porse në këtë botë të re të shkrimit, nuk sundonte nji bashkim as përsa i përket gjuhës e as shkrimit.
Gurin themelor, mbi të cilin asht ndërtue gjuha e sotme zyrtare shqipe, e hodhën nëpunësit austro-hungarezë mbas pushtimit të Shqipnisë në Luftën e Parë Botnore (1914-1918). Në vitin 1916 u themelue në Shkodër nji Komisia Letrare Shqiptare, me qëllimin e bashkimit të gjuhës së përdorun dhe asaj të shkrueme. Në këtë Komision morën pjesë njohës të shkëlqyem, në kuptim shkencor të gjuhës, të tillë si Luigj Gurakuqi (Drejtor i Arsimit të Vendit), Dr. Gjergj Pekmezi, P. Gjergj Fishta, O.F.M (Poeti ma i madh shqiptar), Don Ndre Mjeda (Njohës i mësimit të gjuhës, nxanës i Gustav Mayer-it), P. Ambroz Marlaskaj, Prof. Sotir Peci, Prof. Hafiz Ali Korça, Mati Logoreci dhe dy nënshkruesit e kësaj parathanie. Ma vonë, u thirr si këshilltar, kërkuesi i gjuhës dhe profesor i filologjisë sllave Dr. Rajko Nachtigall, gjithashtu edhe Aleksandër Xhuvani (nxanës i Kristoforidhit), u thirr si anëtar i kësaj Komisie në Shkodër. Këtu u vendos njizani e foluna e Shqipnisë së Mesme, si bazë për shkollat dhe zyrat dhe si gjuhë letrare për mbarë vendin.
Nji meritë të madhe në arritjen e kësaj ngjarjeje historike, ka edhe miku i Shqipnisë zoti August Kral, i cili në atë kohë ishte Komisar Civil i vendit, me qendër në Shkodër.
Mbas Kongresit të Lushnjës (1920), ku Tirana u caktue si qendër e Qeverisë Shqiptare, Komisia Letrare vazhdoi veprimtarinë e saj në Ministrinë e Arësimit. Detyra e saj ma e randësishme qëndronte në hartimin e librave shkollorë dhe në mbledhjen e folklorit. Kjo ishte edhe epiqendra ku u rrit pasioni jonë si mbledhësa të gjuhës, aq ma shumë se Tirana ishte edhe hambari i shprehjeve të ndryshme gjuhësore shqiptare.
Kur u themelua në Tiranë Instituti Shqiptar për Shkencën dhe Artin (si fillesë e nji Akademie Shkencash), dhe ne u caktuem në të si anëtarë të qendrueshëm, dëshira jonë ma e zjarrtë ishte ajo që të realizonim nji fjalor, në të cilin të zinin vend fjalë nga të gjitha anët e vendit. Ne qoftë se kjo nuk u realizue, nuk asht faji jonë. Forca të errëta ishin përzie në këtë lojë, të cilat penguen këtë realizim kaq të çmueshëm dhe interesant.
Nuk asht se në këtë Institut nuk u krye ndonji punë e randësishme, veçanërisht përsa i takon studimit të para dhe mbrapashtesave të fjalëve mbi bazën e fjalorëve të paraqitun, sidoqoftë mbeti aty pa vemendjen e duhur, burimi i gjallë i thesarit të fjalorit të popullsisë së pastër të trojeve shqiptare të Veriut. Nji punë që ia vlen të përmendet ishte edhe largimi dhe zevëndësimi i fjalëve të huaja, aty ku ishte e mundun nëpërmjet nji shqipeje të pastër. Shumica e këtyne fjalëve ka zanë vend edhe në fjalorin tonë.
Kur në vjeshtë të 1994-ës mbrritëm në Vjenë, dhe simbas rrethanave që mori lufta, nuk patëm ma mundësi të ktheheshim në vendlindje, hymë në lidhje me intelektualë të Vjenës dhe kërkuam që, me ndihmën e tyne, të realizonim andrrën tonë mbi krijimin e fjalorit shqiptar. Mbeshtetësi i parë i punës sonë ishte albanologu shumë i njohun i rretheve shkencore vjeneze, Prof. Dr. Paul Kretschmer, President i Komisionit të Jugut, në Akademinë e Shkencave në Vjenë. Në takimin tonë me këtë intelektual të nderuar, ne shprehëm dëshirën dhe vullnetin tonë të mirë, mbi hartimin e nji fjalori shqip-gjermanisht dhe gjermanisht-shqip. Me këshilla dhe veprime na u gjend afër edhe Prof. Dr. Alois Schmaus, të cilin e kishim njohur në Vjenë dhe ishte shumë i entuziazmuem mbi idenë tonë. Prof. Dr. Schmaus, i cili flet nji shqipe të rrjedhshme, e prezantoi si shumë pozitive punën tonë përpara zotit këshilltar, Prof. Dr. Kretschmer. Mbas pak kohësh morën edhe aprovimin zyrtar për fillimin e punës, së cilës i hymë menjiherë. Ende s`kishim përpunue 500 fjalët e para të shkronjës "A", kur na lajmeroi zoti këshilltar se, sipas bisedës së tij me drejtorin e shtëpisë botuese të firmes Harasowitz, zotin Becker, ky i fundit kishte shfaqur gatishmëninë per botimin e fjalorit tonë. Njiherësh ai i kishte bà të ditun zotit këshilltar, që për sa i takonte pjesës gjermanisht-shqip të fjalorit, po punonte në të njajtën kohë edhe Prof. Dr. Max Lambertz, si ripunim mbi fjalorin gjermanisht-shqip të Marie Amelio Freiin von Godin, fjalor ky që ishte djegur nga lufta në Leipzig.
Me plot mirësjellje kishte kërkue Dr Becker, që të na propozonte me ia lanë Dr. M. Lambertz-it pjesën gjermanisht-shqip të fjalorit, e ku na, për qëllime shkencore ta përgatisnim pjesën shumë interesante shqip-gjermanisht të tij. Me këtë u arrit nji favor i dyfishtë: së pari do të mund të dilnin të dyja pjesët shumë më herët në dritë, dhe e dyta në bashkëpunim të ndërsjelltë me Dr. Lambertz-in, mund të arrihej bashkimi i nëvojshëm për paraqitjen e të dy pjesëve të fjalorit. Asht e vetkuptueshme se ne e pranuam këtë propozim, sepse e kishim njohur Zotin Dr. M. Lambertz në Shkodër, gjatë pushtimit austro-hungarez (1914-1918) dhe ishim miqësue më të. U vendos që të caktohej edhe nji vend i përbashkët pune në Vjenë, por për arsye të rrjedhojave të Luftës, nuk u arrit.
Kështu, ne hoqëm dorë prej përpunimit gjermanisht-shqip të fjalorit, dhe në fillim të vitit 1945 morëm në dorë pjesën shqip-gjermanisht të tij. Qëllimi ynë bazë ishte që të nënvizonim disa fjalë të huaja të fjalorit tonë, të cilat ishin të njohuna në gjuhën e popullit dhe në përdorim, e për këtë i pranuam edhe pse vendosëm pranë edhe fjalën e pastër shqip. Të gjitha ato fjalë që ishin vjetëruar e kishin dalë jashtë përdorimit, që nuk shkonin ma me shprehitë e gjuhës shqipe, përgjithësisht fjalë të huaja, nuk i morëm parasysh.
Me këshillen e Prof. Dr. Kretschmer, pranuam në fjalor disa fjalë të huaja të cilat, megjithëse nuk ishin në përdorim, prapseprapë kishin zënë vend në veprat e hershme. Si bazë dhe si masë për fjalorin tonë, morëm vendimet dhe arritjet e ndryshme të kongreseve të drejtshkrimit, ku gjuha zyrtare kishte Shqipninë e Mesme parasysh, por patjetër që i morëm në konsideratë edhe fjalë të tjera të gojës së popullit.
Si vepra konsultimi na sherbyen këto fjalorë:
1-Fjaluer i Rii i Shqypes-Bashkimi (1908 )
2-Dizionario Albanese-Italiano – P. Fulvio Cordignano S. J ( 1934 )
3-Dizionario Italiano-Albanese – P. Fulvio Cordignano S. J ( 1938 )
4-Etymologisches Wörterbuch der albanische Sprache – Gustav Meyer (1891)
5- Wörterbuch der Albanischen und Deutschen Sprache – Marie Amelie Freiin von Godin. ( 1914 )
6-Albanisch – deutsches, Deutsch – albanisches Wörterbuch – Prof. Dr. Gustav Weigand (1914 )
7-Fjalorth i Ri – D. Nikolle Gazulli (1941 )
8-Shkrimet e Albanologut të ndjerë Prof. Dr. Norbert Jokl i morëm në dorëshkrim nga Biblioteka Kombetare e Vienës.
Së fundi patëm në konsideratë edhe fjalët shumë te rralla të shqipes, si dhe fjalët e gjalla të popullit, duke u nisur që nga maja ma e largët e Veriut, e gjer në majën ma të largët të Jugut. Gjithashtu morëm në konsideratë edhe shumë shkrime në shqip.
Si anëtarë të Komisisë Letrare Shqiptare kemi vendosun edhe ne, së bashku me kolegë të tjerë, gurin bazë të gjuhës së sotme zyrtare shqiptare.
Si botues të librave shkollor dhe librave të ndryshëm, ishim ne njiheri edhe kontrollorë për botimet e të tjerëve.
Si anëtarë të Institutit Shqiptar për shkencë dhe art, kena pasë detyren që t`i zevëndësonim fjalët e huaja të fushës ekonomike e të arsimit, me fjalë shqipe që i përshtateshin shpirtit të gjuhës shqipe, si dhe kena krijue fjalë të reja (neologjizma). Shumë prej këtyne u pranuan njizani nga anëtarët e Komisisë. Fjalë të tilla gjenden në Fjalor, nën shënimin "Neo.Autor".
Gjatë punës kena ndjekë nji qëllim të dyfishtë: së pari, hartimin e nji fjalori të saktë e të pasun të paarritun deri tash, në të cilin kanë vend edhe ato fjalë që nuk njihen në krijimtarinë letrare; së dyti, t`i shërbejmë me vepra nevojave të arsimit, zyrave dhe rretheve gjuhësore shqiptare.
Së fundi, asht nji detyrim i kandshëm për ne me falenderue Akademinë e Shkencave Austriake, e cila duke i qendrue besnikë qëllimeve historike, kulturore dhe tradicionale, na e mundësoi punimin dhe botimin e veprës sonë.
Nji falenderim i veçantë i takon edhe albanologut, Prof. Dr. Paul Kretschmer, i cili na dha guxim në punën tonë dhe ishte i gatshëm për kontrollimin e saj. Falenderojmë gjithashtu edhe Dr. Karl Windischer, përfaqësues i Rrethit të Salzburgut, për gatishmëninë dhe mbështetjen morale që na dha.
Autorët
Anton Paluca Karl Gurakuqi
Salzburg. Maj 1947.
Perktheu nga gjermanishtja: Gjergj Kola, Graz, Dhjetor 1997.
10 qershor 2010
Gjuha që duhet të shkruajnë gegë e toskë
Letra të pabotuara dhe një bisedë mes dy shkencëtarëve mbi rregullat e drejtshkrimit të shqipes. Anton Paluca dhe Mustafa Kruja reflektojnë në mërgim për një gjuhë kombëtare, por dhe për jetën në mërgim të secilit
Dy letra të Mustafa Krujës dhe Prof. Anton Palucës, një bisedë në largësi e dy miqve që i bashkon pasioni për gjuhën shqipe. Janë të dy në një moshë jo të re, larg atdheut e njëri larg familjes, në vështirësi financiare e me probleme shëndetësore.Akademikë të dy dhe mendje të ndritura të dy për sa u përket studimeve gjuhësore, të dy ish-anëtarë të Institutit të Studimeve Shqiptare, në një diskutim për gjuhën shqipe, për rregullat e papërcaktuara të saj, sidomos për sa i përket drejtshkrimit. Ky është shqetësimi i tyre i madh edhe në këtë mërgim të hidhur. Për Prof. Palucën, shqipja është "e dashun për ne shqiptarët, dhe interesante për dijetarët përgjithsisht". Për Krujën është objekti kryesor i studimeve dhe i punës. Sapo ka botuar "Abetar'i të mërguemit" që, me shumë sakrifica, e ka shpërndarë tek miqtë e tij nëpër vende të ndryshme, por objektivi është diçka tjetër që ai i zbulon mikut të tij në fund të letrës: "Kurrgjâ s'më tërhjek mâ tepër se nji vepër themelore për gjuhën tonë kombtare e orthografin'e saj." Dy letrat botohen me shkurtime.
Me shum gzim e mora dhe e këndova letrën t'ânde të gjatë, të shkrueme me 4.V.53 dhe të falem nderës me zemër. Uh sa më dëshiron zemra të hallakatem mjaft në lâmën e gjuhës s'onë shqiptare, e dashun për né Shqiptarët, dhe interesante për dijetarët përgjithsisht, por zemra m'a don e mjerisht syni s'më punon. Më kanë shikue po dy okulistë, burra të mirë të dy, por së pari, më mëngojnë mjetet financiare dhe, së dyti, disa të njohtun e miq më këshillojnë të mos i shtrohem ndonjij operacioni, pse, edhe se po qe se ky në fillim del mirë, mbas pak kohe - thonë ata - do të më mêjke fare të pamit. E kësaj do t'i thojshin: "Shkoi shyta me kerkue brinat e lá edhe veshët!" Prandej kam rá si daci në gavixh e po ngushtohem shum shpirtnisht, por ç't'i bâj fatit të pafat! Lum duruesi qi s'ka çka bân! Megjithkëtê herherë, kur jam në qef, me gjith dritën e pakët qi më ka ngelë, shkruej kujtimet e jetës s'eme, pra disi historinë e familjes s'eme, tue fillue prej Palucës së madh, njaty kah vjeti 1590. Para këtij Paluce e dij veç se familja e jonë âsht quejtë "Xhaferraj", e mâ tutje mjerisht s'mrrinë dija e jeme. Domosdo tue thurë ndëpër këto kallzime edhe pikla historije, fjalë të moçme e kund-kund edhe ndonji anekdotë etj. Por s'e dij, vallë a do të mund t'u apë fund këtyne shenjimeve deri në ditët e soçme. Insh Allah! Fëmijt e mij po më nxisin t'a kryej këtë punë e edhe un vetë e kam këtë dëshirë e, palè të shohim! Kam mbushë 72 e jam tue vrapue në të 73 vit të jetës s'eme, veç, ah sytë! E tashti të kalojmë pak në çâshtje të gjuhës. Unë jam i mendimit qi - deri ku të mundemi - t'u lëshojmë pê Toskëvet, por pa e cenue natyrën e gjuhës. Ti Mustafë je tue përdorë partikullën e vjetër përemnore va (u a), vu (u u) etj. të cilat forma sod - përsa e dij unë - përdoren vetëm në Kalá të Dodës, në Dibër, në Kërçovë, në Radomir, në Rekë të Gostivarit, në Reshtalicë e deri kah Tetova, pra në verilindje të Shqipnisë. Pjesët e tjera të Shqipnisë s'e përdorin mâ këtë formë të vjetër. E si t'ua bâjmë atëherë në fund të verbavet, sikur: epua, bânua, thuejua etj. etj.? Vallë a të shkruejmë: epva, bânva, thuejva? Resuli dhe Koliqi kanë me t'u përgjegjë edhe me t'u falë nderës për Abetar, por nuk besoj të shtrihen në kritikë t'Abetarit, pse s'ua mrrinë kërçiku; s'janë të degës as njâni, as tjetri, veç në daçin me thye krânde kot. Pa dashtë të mburrem, besoj se sod për sod i vetmi Shqiptar qi mund të flasë diçka mbi methodat e ndryshme t'Abetarit, jam unë, dhe jo për ndonji meritim, por pse më ka bâ nevoja të mirrem me këtë çâshtje.
Shkurtimisht po i ceki këtu methodat kryesore t'Abetarvet:
1. Methoda (silabore) gërmatore - e ndalueme ligjisht n'Austrí, në Germaní, n'Ungarí, në Çekosllovakí, në Svicër etj.
2. Methoda "Shkrim - këndimi".
3. Methoda analytike - synthetike.
4. Methoda analytike - synthetike e kombinueme me methodën shkrim - këndim (si Abetari i im).
5. Methoda e fjalvet reale (pak e përdorun).
6. Methoda Fonomimike (bazohet në psykologji të fëmijvet, pra ideale).
7. Methoda globale (përdoret në Francë, jo përgjithësisht)
8. Methoda e shkrimit normal (e arsyeshme)
Këtu po zhvilloj shkurtazi nji shembull, se si fitohet nji tingull mbas methodës fononimike, e cila mâ së miri i përgjigjet psykologjisë fëminore. Mësuesi, natyrisht duhet të ketë pak fantazí e të trillojë vetë ndodhí, ngjarje, kallzime e prrallëza të përshtatshme, nga të cilat të dalë vetiu apo pa të vështirë tingulli, shkrola (germa) me formën e vet dhe të lidhen me këto a) ushtrime vizatimi, b) ushtrime shkrimi, c) ushtrime arithmetike. Po filloj me tingullin "a" Shum emna fillojnë me "a" sikur: A-dami, A-liu, A-lushi, A-leksi, A-gushi, A-dolfi etj. etj. Unë po marr këtu A-gushin, pse mjaft i përhapun në Shqipní. Animâ: kalamaj sod duem të nxâmë diç të bukur. Vreni mirë! Agushi na ishte djalë i zgjuet, i ndëgjueshëm dhe i mirë. Nji natë tha i ati: "Agush a don të vish me mue në vnesht të shohim, se vallë a kanë fillue të piqen arrat". "Të lutem im at i dashun më merr edhe mue në vnesht!" Të nesërmen në mëgjes u ngritën, u lanë, u krehën, u veshën, hangërnë pak bukë dhe u nisën të shkojnë. Agushi i tha s'amës: "Mbeç me shëndet (me Tënzonë) mamë e dashun, kam për të të prû edhe ty a - rra, pjeshka, thâna e lejthija!" E âma i puthi të dyja faqet Agushit dhe i tha: "Udha e mbarë, Agushi i im!" I ati dhe Agushi ecën, ecën e ecën, atëherë i tha i ati Agushit: "A po sheh Agush, atë pemën e madhe atje mb'atë shpat? Atje do të vemi". Mbas pak kohe mrrinë në vnesht. Agushi ngriti sytë përpjetë, pá arrën e madhe dhe gërthiti: aaa! sa bukur! Mësuesi u thotë fëmijvet: "Gërthitni edhe ju si Agushi!" Ata të gjithë: aaa! aaa! aaa! (a të gjatë). "Gërthitni edhe njiherë, por shkurt: a, a, a!" I ati i Agushit shkoi dhe nxorri nji krrabë dhe shkundi ca arra. Agushi u kënaq e gërthiti përsëri, a a a! "Thueni edhe ju si Agushi!" Kalamajt përsëri: aaa (gjatë), mandej shkurt: a a a! (përsëritet disa herë ky tingull!) Mësuesi: "Tashi duem t'i vizatojmë disa arra." Ai vizaton mbë tabelë (drrasë të zezë) disa arra, tue pasë përdorësh shkumbëzë (tembeshir) gjithfarë ngjyrash, dhe atëherë u thotë nxânësvet: "Tabelat jashtë! Vizatoni edhe ju tre rrjeshta arra!" Mësuesi shkon ndëpër banka, tue vrejtë, se si po vizatojnë nxânësit, qorton mbajtjen e trupit, të kresë, të dorës (të plumbçit) dhe u ep zemër edhe të dobtëvet, as i përdorë kurr fjalë të vrazhta a fyese. Mandej: "Përsëritni edhe njiherë si ka bâ Agushi!" Nxânsit: "a, a, a!" Mësuesi: "Edhe na duem t'a shkruejmë këtë tingull (kumbim, apo zâ) ashtu si e shkruejnë të mdhajt. Qè (ja) pra: mâ parë shkruejnë nji arrë, por krejt të thjeshtë".
O, kësaj i vemë nji bisht (/) qi të mos bjeri prapët dhe përpara i vemë krrabën (ι) dhe thomi a, a, a! "Mësuesi kontrollon gjithnji e qorton, si mbas nevojës.
Mandej ushtrime arithmetike (simbas shkallës ku kanë mrrî nxânsit):
3 arra dhe 2 arra bâjnë 5 arra
2 arra dhe 3 arra bâjnë 5 arra
4 arra dhe 1 arrë bâjnë 5 arra
Mandej, në vend të fjalës arrë merr ndonji fjalë tjetër (mollë, dardhë, shuk, gisht etj.) e thotë: 3 gishta dhe 2 gishta bâjnë 5 gishta etj. Në fund bâhet abstrakcioni, dmth. lihen jashtë emnat e thohen vetëm numrat e thatë: 3 + 2 = 5. Përsëritja âsht nana e të nxanunit! Analogisht përpunohen edhe tingujt e tjerë. Paçë kërkue prej Ministris s'Arsimit të më jepte dy vjetë lêje (me të drejtë rroge) për të përpilue nji abetar mbas kësaj methode, por kundërshtarët e mij Xhuvani e Pertef Pogoni deshën të më vêjnë edhe në tallje, të shkretët, pse s'kuptojshin gjâ apor s'dojshin qi Paluca të dalë voj mbi ujë (uthull). Këtu në Buffalo kam të dy djelmët e mij, të dy të martuem (me austriake) dhe i vogli ka edhe nji çun të vogël (20 muejsh) qi na kënaqi ne pleqët. Edhe dy gocat mâ të rejat janë këtu. Njâna me 5 të këtij mueji kreu mirë College-n e Rosary Hill College, e dyta ka edhe nji vit. Djelmët na mbajnë né pleqët. Kënaqem shpesh edhe me Lek Marashin, herë në shpi t'eme, herë në shpi të tij. Leka të dërgon shumë të fala dhe të falnderon për Abetar, por kurseje - thotë ai - pse e ka pá këtê qi më dërgove mue. Gurakuqit i kam shkrue mjaft shpesh, por ai mue shum rrallë. Tashti ka Valentinin aty, "Si Hysa Hasa, si vegshi rrasa"! Ti Mustafë thue të shkruejmë ks në vend të kës. Mirë po atëherë po ndjekim orthografinë e vjetër shkodrane.... punë qi s'bâhet! Paj kë - âsht partikull afrimi, si a - e përkundërta. Kë + i = ky, a + i = ai (tosk. - ay).
Nom. Kush Gen. Dat. Këtij Acc. Këtê, kët Abl. Kësi, (këso)
K vetëm s'e pranojnë Toskët kurrsesi! E as né Geget s'na prishë punë kjo kë! Në të tjerat jam plotësisht i nji mendimi me ty. Equivoco, - camente, - carione, shkruen ti Mustafë, se si kisha m'e përkthye unë shqip. Nuk kam nevojë aspak t'a përkthej këtë fjalë, sepse e ka populli: laraví, si akcili flet a shkruen me laraví. Mirdita po me këtë kuptim thotë: filani flet lore mbë lore! Kosova thotë: filani i ka fjalët me bishta. Besoj se të trija këto shrehje e kanë të njëjtin kuptim për equivoco. Verbat: dier (vdier), djeg, pjek, rjep, dredh, mbledh, hjedh, siell, shtiell etj. etj. në formën passive të presentit Ind. bâjnë të gjithë direm, digjem, piqem, ripem, dridhem, mblidhem, etj., por Shkodra i përzien të dyja format (pa kriter) e thotë direm edhe djerrem etj. Na i ruejttë Zoti mendët e kresë, jua ( va:Ti) mbajttë Zoti dorën mbi krye etj., por mâ së shumti thohet: të ruejtë Zoti, të mbajtë Zoti shëndenë etj. pse Shqipja, si thue Ti me të drejtë, s'e qasë bashkzânoren e dymestë. Kështu p.sh. numrat rendorë: dy, i dy-të, pesë, i pes-të, gjashtë, i gjashtëtë, por thohet i gjashtë, i shtatë, i tetë, etj e nuk e qasin prapashtesën të.
Shitte - shiste, flitte - fliste, bertitte - bertiste etj., pra vetëm për verbat qi dalin mbë - të. Kosova ka për të gjithë verbat prapashtesën ke, animá shitke, flitke, hapke, lajke, bâjke, thojke, vritke, bertitke, shajke etj. Vallë a mund të përgjithsohet prapashtesa kosovare ke?
S'po due të humbi kohë me format: Toskëvet, Toskvet, Tosket. Të trija këto forma janë në përdorim, por e fundit jo kudo.
Me u ethë thohet për lopë e buellica.
Me u bue thohet për pela, gomare, qen e macë.
Me u ndërzye thohet për delme.
Me u përqitë, me u thërpye, me u thuprue thohet për dhí.
Me u përfêndë, me u shkelë thohet për shpendë.
Me u lá, me u rrahë thohet për peshk.
Çmue, çëmue, çimue edhe shmue, vallë a vjen nga sllavishtja "cijeniti" apo nga latinishtja "stimare". Përmeti thotë çënit dhe kjo formë i afrohet fort Sllav. "ceniti", nga e cila rrjedhë edhe fjala "cenë" për zell. Zemra m'a do të shkruej gjatë e gjatë, por mjerisht syni s'po më punon. Sa të shkruej nji grimë, më lbyret syni, fillojnë e më mirren mendët dhe atëherë prite dhimbën e kresë. Mustafë, unë besoj, se për t'i vû nji themel mënyrës së shkrimit të gjuhës shqipe, âsht e domosdoshme nji udhëheqje, si me thânë nji mbledhje e shkurtë rregullash edhe fjalësh në nji libërth doracak, ashtu si e kanë Germanët "Regel und Wörterverreichmis". Pak mâ haptas, si e ke fillue Ti me Abetarin e të Mërguemit. Kjo gjâ do të pritej me kënaqësí prej të gjithë Shqiptarvet dhe kështu shkrimit të shqipes do t'i vihej nji bazë e shëndoshë. Mos i a pritò kësaj pune Mutafë!
Me kaqë mbetsh me shëndet e Zoti t'a priftë mbarë! Të falet me mallëngjim përherë i yti
M'a ke këputun shpirtin me ankimet e tua aqë të dhimbëshme për dritën e sŷnit. Por mbahu, mbahu se s'kemi ç'i bâjmë as fatit, as natyrës, jemi skllavët e tyne. Edhe a e din se ku duhet t'a kërkojmë ngushullimin? Ke rreth teje familjen mbarë, posë Mrisë së dashun. Edhe sikur, Zoti mos e bâftë, të dy sŷshë të verbohesh, të tânë janë gati, kush të mundet mâ parë se shoqi, me e marrë tatën për dore e me i a larguem gjithë të keqt e tij me përkëdheljet e tyne. Por ah un, un qyqari qi kam mbetun në mâ t'idhtin mërgim t'emin sall me nji motër pranë, fatkeqe edhe ajo për gjithçka tjetër posë meje! Deri nji djalë qi pata fatin me më ndodhun përjashta nuk mund t'a kem pranë për vullnet të nji tjetër despotizme, qi âsht jeta materjale. "Lum duruesi qi s'ka ç'bân" po, por sidomos lum kush din me qyrë jo vetëm përpjetë, por edhe tatpjetë shkallvet të lumtunisë e të mjerimit qi bashkohen në fjalën fat si të nxetët e të ftohtët në fjalën temperaturë. E mâ tepër lum kush mbërrîn me depërtuem nji grimë në mysteret hyjnore e me besuem në Zotin. Dom Karli e Patër Zefi! Me të parin kemi shkëmbyem gjatë këtyne gjashtë muejve të ksaj vjete nga dý letra për shoq, për herë të parë në të tânë perjodën e këtij mërgimi e mos pyet se si e kam bâmë hor! Me të dytin po gati se gjithashtu, hiq gjuhën e ndryshme qi kam përdorë me tê. Por un kam nxânë, or Palucë i dashun, nga provit'e jetës se njeriu âsht njeri ashtu si e ka falë Zoti me të mira e të këqija e s'krijohet siç kishte me e dashun fantasija a natyra e secilit qi âsht prap njeri edhe ai me të mirat e të këqijat e veta. Nji qi kishte me u sprovuem me ndjekun kët'udhën e fundit në jetë, kishte për t'a pamë veten shpejt të vetmuem. E tash po dalim te them'e jonë mâ e dashuna, te shqipja. Nuk due me të ngallitun qi të lodhësh sŷtë për me m'u përgjegjun gjatë. Un jam tue të shkruemë kopje (a dyshare, si e kam pasë pamë në fjalorin e Bashkimit) e shënimet e mija po i daj me numra rendorë, në mënyrë qi, po pae nevojë e po pate mundsí me u përgjegjun, të mundesh me vu pështetun atyne e kështu me e shkurtuem ftigën t'ânde.
Po filloj me vrot'e tua e mbandej po dal n'ato të mijat:1 - M'a - t'a - i a (si jam tue e përdorë e e kam përdorë gjithmonë ndër shkrimet e mija) = ja (si kishte me e lypun fonetika, si e ka përdorë shumkush, edhe un vetë n'Abetarin për lehtsí kuptimi të fëmijëvet) = ia (sikurse kishte për të qênë mâ e udhës ndërmjet fonetikës së thjeshtë e analyzës gramatikore) - na e = na a - ju a - u a = va = ua (kr. i a = ja = ia). Un ka herë se kam nisun me përdorë va e vetëm ligj'e plogshtisë m'a ka lânë mângut me kalue edhe në ja kryekëput. Si i a kam mbushun mênden vetes? Pikë së pari, qyshë me përpilimin e fjalorit t'em - qi ndoshta deri tash e ka hangër i nâmuni komunist ase e kanë grîmë mijt a lagshtina - kam pranuem për gjuhën shqipe këto baza gati dogmatike:
a) Dý të tretat e mâ të popullit shqiptar flasin gegnisht e pra themel'i gjuhës kombtare duhet të jetë ky djalekt.
b) Tosknishtja, jo vetëm qi âsht gjuh'e nji të trete të popullit, por në shumë rasa i ka ruejtun mâ të plota se gegnishtja format e vjetra; prandej, pa e cenuem themelin e gegnishtes, duhet të ketë në gjuhën letrare pjesën e vet me gjithë ç'ka ruejtun mâ të shëndoshë se ajo.
c) Të dý skajet e popullit shqiptar venë e përpiqen në Shqipnin'e Mesme, e cila ka luejtun rolin kryesuer mbi fatin e tij, mbi historin'e tij në çdo epokë; sod kryeqytet'i Shqipnisë âsht Tirana (kundra gjithë mundimeve të mija qi t'ishte Shkodra).
Prandej, edhe në formimin e gjuhës kombtare djalekti a, mâ drejt me thânë, nëndjalekt'i saj nuk mund e nuk duhet t'injorohet. Këndej rrjedh qi të parët atdhedashës të kujdesuem për formimin e nji gjuhe kombtare patën caktuem si themel të saj djalektin e Elbasanit.
Qi ndëkimi i letërsisë shkodrane s'ka qênë absent deri sod e s'ka për të qênë as mbas sodi në këtë formim, t'a kallzojnë vetë shkrimet e mija e të shokve të mij të lemë e të rritun n'Arbnin'e vjetër
ç). Mbi këto tri baza kryesore e ndërtoj un gjuhën letrare e thërras për ndihmë mbasandej të gjitha nëndjalektet e Shqipnisë e mâ në fund parimet e përgjithshme të gjuhsisë e etymologjinë.
E tash po dalim në zbatimin e këtyne parimeve të përgjithëshme mbi premnin e përngjitun va. Tosknishtja, me sa më resulton mue, i ka ruejtun të dy premnat të damë: u a, tue e filluem shqiptimin e u - së nj'ashtu siç e shqiptojnë të gjithë si zânore të vetme, ase kur fjala nis me tê, në terminologjin'e fonetikës, quhet frëngjisht attaque e gjermanisht Einsatz për të gjitha zânoret fillestare apo të vetme. Ndërsa premnin e dytë, a - në, e lidh me tê, si në nji dyzânore (diftong), pa attaque. Vêni shênj, të lutem, këtij attaque - ut, se ka rândsí të madhe për thesën qi jam tue rrahun... (omisis)
E përnjimênd mue kështu më duket se âsht.
U a, në gegnishtets' âsht veçse nji formë gramatikore pa bazë në popullin gegë të sodshëm a, të thomi, në fazën evolutive të gegnishtes së sodshme, njipërnji si i a e gramatikanvet për ja të gjithë popullit shqiptar.
Sa për va, posë atyne viseve qi citon ti në letrën t'ânde, duhet me përmêndun edhe Maten sigurisht e kisha me thânë qi duhet me u informuem mirë edhe për sa i përket Mirditës.
Nji tjetër trajtë e përdorun shumë edhe prej shkrimtarësh, sidomos prej kishtarisë (klerit) katholike âsht jau ( u a › i u a › i a u › jau), marrë ndoshta prej malsivet veriperëndimore. Mbas ksaj analyse të bâjmë tash synthesën. Në gojë të popullit kemi dý forma të drejta (korrekte): në Jugë ù a (theksin e vûna konvencjonalisht për kumbues e jo për orthografí), në Veri va; të padrejta (inkorrekte), në Jugë ndoshta edhe jau, e në Veri ja e jau. Cilën prej këtyne të shtijmënë gjuhën kombtare? Gramatika në theorí kshillon u a, e për tosknishten përdorim'i ksaj edhe në shkrim nuk don e as nuk bán fjalë fare. Por Gegët e kanë hjedhun këtê me nji zâ, s'ka asnji krahinë qi e përdor. Do t'ishte pra për gegnishten nji trajtë thjesht gramatikore, pa bazë popullore. Jet pra va... (omosis) Përnjimênd, Ndue, s'ka dy shkrimtarë tjerë aqë t'afër n'orthografin'e shqipes njâni me tjetrin sa ti e un. Sikur të kishim pasë qênë tash tek gjâ mâ të rij, mos të na kishte penguem dobsij'e sŷve të tú e të na kishte pasë mbledhun Zoti, në këtë pjesë tepër t'idhët të jetës s'onë, nja 4 - 5 vetë në nji vênd, sakt qi gjuha shqipe do t'i kishte themelat të siguruem. Tash kam vûmë përpara letrën t'ânde e jam tue studjuem ndryshimet e vogla qi na dajnë për me pamë e me të pyetun edhe tý se deri ku vallë mund t'arrijmë me i shlyem. Pikë mâ së pari, a nuk e ndien ti veten të zotin me u shliruem si un prej nji së kaluemje të gjatë qi, për sa i përket infinitit, na ka mësuem me ecun në rrugën e përtacavet me trajtën e cungueme? E kam zhvilluem këtë thesë në faqen 53-54 t'Abetarit e s'kam ç'i shtoj mâ tepër... (omisis) Ti duket se bân nji ndryshim kuptimi ndërmjet tosknishtes ngjarje e gegnishtes ndodhí. Cilin? Un qi i njoh për synonime me kuptim krejt të njimêndë e urrej ngjarjen e atje ke due mos me përsritun ndodhí, them gjasí, por jo ngjarje, me këtë n- parasitare, qi Gega kishte me e thânë njamje mbas rregullës së vet e njarje si toskizëm. Ti Ndue, ruen në lakimin e shumsit ë-në e emnores. Un e hjek pa mëshrirë në bazë të nji rregulle të përgjithëshme qi i kam caktuem orthografisë s'eme: " Te fjalët e përngjituna, fjalë me fjalë ase fjalë me para- ase mbrapashtesë, ë-ja qi bie ndërmjet shlyhet, me përjashtim t'asaj qi qëndron për eufoní." Natyrisht, eufoninë e kakofoninë, deri sa mos të jetë caktuem rregulla për to, e çëmon veshi, gjuha e shija e shkrimtarit. Mue më duket se s'ka udhë tjetër posë ksaj rregulle për me bashkuem në nji gjuhë kombtare dý ekstremet e tosknishtes e gegnishtes për këtë zâ të përbindshëm qi njâna e njeh me qinda e tjetra e ka mohuem kryekëput. Lakimet, në njâjsa e në shumsa duhet t'i shtrohen ksaj rregulle. Të njâjsat, ë-ja e rrokes së fundit zhduket po në themel të ksaj rregulle kur shkruejmë, p.sh. libër, libri, se i-ja shquese âsht nji mbrapashtesë...(omisis) E tash po e mbyllim bisedën me ndonji kuvênd tjetër. Më duhet me t'u falë nderës fort për ato tfillime të bukura mbi methodat e ndryshme të mësimit t'abecesë fëmijjvet. Un s'kam asnji kompetencë n'atë lâmë e dý janë arsyet qi më shtŷnë me e hartuem at'Abetar t'emin: njâna negative, se përndryshe do të ribotohej ai i nji atheisti komunist si Aleksandër Xhuvani, e tjetra, positive, ajo qi kam parashtruem për të stërvitunit si parathânë. Jo pra nga pikpamja e methodës didaktike, por nga kjo tjetra do të gjykohet vepr'e ime.Ti po më nxit me i a hŷmë nji pune qi në trût'e mij ka bâmë gjurmë qyshë para se i a nis fjalorit t'em. Ky âsht pjell'e asaj ideje. Ai fjaluer do të qe nji fjaluer orthografik pa spjegim kuptimesh, kurrgjâ mâ tepër. Ideja më pat lemë në nji bisedim me Djevat Kortshën në Bad aus See. Por në këtë mërgim, nji tufë rrethanash psykologjike u dhanë energjive të mija nji drejtim tjetër. Pa përsosun krejt nj'ato punë qi kam shpallë n'Abetarin, nuk mund t'i a nis nji tjetre, se drue mos të vijë dor'e akullt e dekës me m'i lânë të tâna pa mbaruem! Fjala mort s'bân, apo jo? Por veprën qi je tue më kshilluem ti e kam nat'e ditë ndër mênd ka mot, sikurse të thashë, e po më dha Zoti jetë, kurrgjâ tjetër nuk filloj para saj, si të kemë kryem këto punime qi kam nëpër duer. Janë bâmë deri tash nja nji duzinë miq e dashamirë qi s'prâjnë tue më ramë në qafë për kujtimet e jetës s'eme. Kurrgjâ s'më tërhjek mâ tepër se nji vepër themelore për gjuhën t'onë kombtare e orthografin'e saj. Kam pasë blemë në Vjenë nji VÖRTERBUCH für Rechtschreiben und Rechtlauten der Reichsprache von W, Trausel. Gjithsej 252 faqe. Diça kso dore kishte me u dashun edhe për shqipen. Ti qênke tue bâmë s'ka mâ mirë me jetshkrimin t'ând e Zoti t'a baftë mbarë. Ke për të na kënaqun me anekdote. E shkunda tash të tânë thesin. E Perëndija të dhashtë shëndet e gjithë të mirat me të tânë të tutë. Kam pranuem për gjuhën shqipe këto baza gati dogmatike: a) Dý të tretat e mâ të popullit shqiptar flasin gegnisht e pra themel'i gjuhës kombtare duhet të jetë ky djalekt. b) Tosknishtja, jo vetëm qi âsht gjuh'e nji të trete të popullit, por në shumë rasa i ka ruejtun mâ të plota se gegnishtja format e vjetra; prandej, pa e cenuem themelin e gegnishtes, duhet të ketë në gjuhën letrare pjesën e vet me gjithë ç'ka ruejtun mâ të shëndoshë se ajo. E tashti të kalojmë pak në çâshtje të gjuhës. Unë jam i mendimit qi - deri ku të mundemi - t'u lëshojmë pê Toskëvet, por pa e cenue natyrën e gjuhës.
Dy letra të Mustafa Krujës dhe Prof. Anton Palucës, një bisedë në largësi e dy miqve që i bashkon pasioni për gjuhën shqipe. Janë të dy në një moshë jo të re, larg atdheut e njëri larg familjes, në vështirësi financiare e me probleme shëndetësore.Akademikë të dy dhe mendje të ndritura të dy për sa u përket studimeve gjuhësore, të dy ish-anëtarë të Institutit të Studimeve Shqiptare, në një diskutim për gjuhën shqipe, për rregullat e papërcaktuara të saj, sidomos për sa i përket drejtshkrimit. Ky është shqetësimi i tyre i madh edhe në këtë mërgim të hidhur. Për Prof. Palucën, shqipja është "e dashun për ne shqiptarët, dhe interesante për dijetarët përgjithsisht". Për Krujën është objekti kryesor i studimeve dhe i punës. Sapo ka botuar "Abetar'i të mërguemit" që, me shumë sakrifica, e ka shpërndarë tek miqtë e tij nëpër vende të ndryshme, por objektivi është diçka tjetër që ai i zbulon mikut të tij në fund të letrës: "Kurrgjâ s'më tërhjek mâ tepër se nji vepër themelore për gjuhën tonë kombtare e orthografin'e saj." Dy letrat botohen me shkurtime.
Me shum gzim e mora dhe e këndova letrën t'ânde të gjatë, të shkrueme me 4.V.53 dhe të falem nderës me zemër. Uh sa më dëshiron zemra të hallakatem mjaft në lâmën e gjuhës s'onë shqiptare, e dashun për né Shqiptarët, dhe interesante për dijetarët përgjithsisht, por zemra m'a don e mjerisht syni s'më punon. Më kanë shikue po dy okulistë, burra të mirë të dy, por së pari, më mëngojnë mjetet financiare dhe, së dyti, disa të njohtun e miq më këshillojnë të mos i shtrohem ndonjij operacioni, pse, edhe se po qe se ky në fillim del mirë, mbas pak kohe - thonë ata - do të më mêjke fare të pamit. E kësaj do t'i thojshin: "Shkoi shyta me kerkue brinat e lá edhe veshët!" Prandej kam rá si daci në gavixh e po ngushtohem shum shpirtnisht, por ç't'i bâj fatit të pafat! Lum duruesi qi s'ka çka bân! Megjithkëtê herherë, kur jam në qef, me gjith dritën e pakët qi më ka ngelë, shkruej kujtimet e jetës s'eme, pra disi historinë e familjes s'eme, tue fillue prej Palucës së madh, njaty kah vjeti 1590. Para këtij Paluce e dij veç se familja e jonë âsht quejtë "Xhaferraj", e mâ tutje mjerisht s'mrrinë dija e jeme. Domosdo tue thurë ndëpër këto kallzime edhe pikla historije, fjalë të moçme e kund-kund edhe ndonji anekdotë etj. Por s'e dij, vallë a do të mund t'u apë fund këtyne shenjimeve deri në ditët e soçme. Insh Allah! Fëmijt e mij po më nxisin t'a kryej këtë punë e edhe un vetë e kam këtë dëshirë e, palè të shohim! Kam mbushë 72 e jam tue vrapue në të 73 vit të jetës s'eme, veç, ah sytë! E tashti të kalojmë pak në çâshtje të gjuhës. Unë jam i mendimit qi - deri ku të mundemi - t'u lëshojmë pê Toskëvet, por pa e cenue natyrën e gjuhës. Ti Mustafë je tue përdorë partikullën e vjetër përemnore va (u a), vu (u u) etj. të cilat forma sod - përsa e dij unë - përdoren vetëm në Kalá të Dodës, në Dibër, në Kërçovë, në Radomir, në Rekë të Gostivarit, në Reshtalicë e deri kah Tetova, pra në verilindje të Shqipnisë. Pjesët e tjera të Shqipnisë s'e përdorin mâ këtë formë të vjetër. E si t'ua bâjmë atëherë në fund të verbavet, sikur: epua, bânua, thuejua etj. etj.? Vallë a të shkruejmë: epva, bânva, thuejva? Resuli dhe Koliqi kanë me t'u përgjegjë edhe me t'u falë nderës për Abetar, por nuk besoj të shtrihen në kritikë t'Abetarit, pse s'ua mrrinë kërçiku; s'janë të degës as njâni, as tjetri, veç në daçin me thye krânde kot. Pa dashtë të mburrem, besoj se sod për sod i vetmi Shqiptar qi mund të flasë diçka mbi methodat e ndryshme t'Abetarit, jam unë, dhe jo për ndonji meritim, por pse më ka bâ nevoja të mirrem me këtë çâshtje.
Shkurtimisht po i ceki këtu methodat kryesore t'Abetarvet:
1. Methoda (silabore) gërmatore - e ndalueme ligjisht n'Austrí, në Germaní, n'Ungarí, në Çekosllovakí, në Svicër etj.
2. Methoda "Shkrim - këndimi".
3. Methoda analytike - synthetike.
4. Methoda analytike - synthetike e kombinueme me methodën shkrim - këndim (si Abetari i im).
5. Methoda e fjalvet reale (pak e përdorun).
6. Methoda Fonomimike (bazohet në psykologji të fëmijvet, pra ideale).
7. Methoda globale (përdoret në Francë, jo përgjithësisht)
8. Methoda e shkrimit normal (e arsyeshme)
Këtu po zhvilloj shkurtazi nji shembull, se si fitohet nji tingull mbas methodës fononimike, e cila mâ së miri i përgjigjet psykologjisë fëminore. Mësuesi, natyrisht duhet të ketë pak fantazí e të trillojë vetë ndodhí, ngjarje, kallzime e prrallëza të përshtatshme, nga të cilat të dalë vetiu apo pa të vështirë tingulli, shkrola (germa) me formën e vet dhe të lidhen me këto a) ushtrime vizatimi, b) ushtrime shkrimi, c) ushtrime arithmetike. Po filloj me tingullin "a" Shum emna fillojnë me "a" sikur: A-dami, A-liu, A-lushi, A-leksi, A-gushi, A-dolfi etj. etj. Unë po marr këtu A-gushin, pse mjaft i përhapun në Shqipní. Animâ: kalamaj sod duem të nxâmë diç të bukur. Vreni mirë! Agushi na ishte djalë i zgjuet, i ndëgjueshëm dhe i mirë. Nji natë tha i ati: "Agush a don të vish me mue në vnesht të shohim, se vallë a kanë fillue të piqen arrat". "Të lutem im at i dashun më merr edhe mue në vnesht!" Të nesërmen në mëgjes u ngritën, u lanë, u krehën, u veshën, hangërnë pak bukë dhe u nisën të shkojnë. Agushi i tha s'amës: "Mbeç me shëndet (me Tënzonë) mamë e dashun, kam për të të prû edhe ty a - rra, pjeshka, thâna e lejthija!" E âma i puthi të dyja faqet Agushit dhe i tha: "Udha e mbarë, Agushi i im!" I ati dhe Agushi ecën, ecën e ecën, atëherë i tha i ati Agushit: "A po sheh Agush, atë pemën e madhe atje mb'atë shpat? Atje do të vemi". Mbas pak kohe mrrinë në vnesht. Agushi ngriti sytë përpjetë, pá arrën e madhe dhe gërthiti: aaa! sa bukur! Mësuesi u thotë fëmijvet: "Gërthitni edhe ju si Agushi!" Ata të gjithë: aaa! aaa! aaa! (a të gjatë). "Gërthitni edhe njiherë, por shkurt: a, a, a!" I ati i Agushit shkoi dhe nxorri nji krrabë dhe shkundi ca arra. Agushi u kënaq e gërthiti përsëri, a a a! "Thueni edhe ju si Agushi!" Kalamajt përsëri: aaa (gjatë), mandej shkurt: a a a! (përsëritet disa herë ky tingull!) Mësuesi: "Tashi duem t'i vizatojmë disa arra." Ai vizaton mbë tabelë (drrasë të zezë) disa arra, tue pasë përdorësh shkumbëzë (tembeshir) gjithfarë ngjyrash, dhe atëherë u thotë nxânësvet: "Tabelat jashtë! Vizatoni edhe ju tre rrjeshta arra!" Mësuesi shkon ndëpër banka, tue vrejtë, se si po vizatojnë nxânësit, qorton mbajtjen e trupit, të kresë, të dorës (të plumbçit) dhe u ep zemër edhe të dobtëvet, as i përdorë kurr fjalë të vrazhta a fyese. Mandej: "Përsëritni edhe njiherë si ka bâ Agushi!" Nxânsit: "a, a, a!" Mësuesi: "Edhe na duem t'a shkruejmë këtë tingull (kumbim, apo zâ) ashtu si e shkruejnë të mdhajt. Qè (ja) pra: mâ parë shkruejnë nji arrë, por krejt të thjeshtë".
O, kësaj i vemë nji bisht (/) qi të mos bjeri prapët dhe përpara i vemë krrabën (ι) dhe thomi a, a, a! "Mësuesi kontrollon gjithnji e qorton, si mbas nevojës.
Mandej ushtrime arithmetike (simbas shkallës ku kanë mrrî nxânsit):
3 arra dhe 2 arra bâjnë 5 arra
2 arra dhe 3 arra bâjnë 5 arra
4 arra dhe 1 arrë bâjnë 5 arra
Mandej, në vend të fjalës arrë merr ndonji fjalë tjetër (mollë, dardhë, shuk, gisht etj.) e thotë: 3 gishta dhe 2 gishta bâjnë 5 gishta etj. Në fund bâhet abstrakcioni, dmth. lihen jashtë emnat e thohen vetëm numrat e thatë: 3 + 2 = 5. Përsëritja âsht nana e të nxanunit! Analogisht përpunohen edhe tingujt e tjerë. Paçë kërkue prej Ministris s'Arsimit të më jepte dy vjetë lêje (me të drejtë rroge) për të përpilue nji abetar mbas kësaj methode, por kundërshtarët e mij Xhuvani e Pertef Pogoni deshën të më vêjnë edhe në tallje, të shkretët, pse s'kuptojshin gjâ apor s'dojshin qi Paluca të dalë voj mbi ujë (uthull). Këtu në Buffalo kam të dy djelmët e mij, të dy të martuem (me austriake) dhe i vogli ka edhe nji çun të vogël (20 muejsh) qi na kënaqi ne pleqët. Edhe dy gocat mâ të rejat janë këtu. Njâna me 5 të këtij mueji kreu mirë College-n e Rosary Hill College, e dyta ka edhe nji vit. Djelmët na mbajnë né pleqët. Kënaqem shpesh edhe me Lek Marashin, herë në shpi t'eme, herë në shpi të tij. Leka të dërgon shumë të fala dhe të falnderon për Abetar, por kurseje - thotë ai - pse e ka pá këtê qi më dërgove mue. Gurakuqit i kam shkrue mjaft shpesh, por ai mue shum rrallë. Tashti ka Valentinin aty, "Si Hysa Hasa, si vegshi rrasa"! Ti Mustafë thue të shkruejmë ks në vend të kës. Mirë po atëherë po ndjekim orthografinë e vjetër shkodrane.... punë qi s'bâhet! Paj kë - âsht partikull afrimi, si a - e përkundërta. Kë + i = ky, a + i = ai (tosk. - ay).
Nom. Kush Gen. Dat. Këtij Acc. Këtê, kët Abl. Kësi, (këso)
K vetëm s'e pranojnë Toskët kurrsesi! E as né Geget s'na prishë punë kjo kë! Në të tjerat jam plotësisht i nji mendimi me ty. Equivoco, - camente, - carione, shkruen ti Mustafë, se si kisha m'e përkthye unë shqip. Nuk kam nevojë aspak t'a përkthej këtë fjalë, sepse e ka populli: laraví, si akcili flet a shkruen me laraví. Mirdita po me këtë kuptim thotë: filani flet lore mbë lore! Kosova thotë: filani i ka fjalët me bishta. Besoj se të trija këto shrehje e kanë të njëjtin kuptim për equivoco. Verbat: dier (vdier), djeg, pjek, rjep, dredh, mbledh, hjedh, siell, shtiell etj. etj. në formën passive të presentit Ind. bâjnë të gjithë direm, digjem, piqem, ripem, dridhem, mblidhem, etj., por Shkodra i përzien të dyja format (pa kriter) e thotë direm edhe djerrem etj. Na i ruejttë Zoti mendët e kresë, jua ( va:Ti) mbajttë Zoti dorën mbi krye etj., por mâ së shumti thohet: të ruejtë Zoti, të mbajtë Zoti shëndenë etj. pse Shqipja, si thue Ti me të drejtë, s'e qasë bashkzânoren e dymestë. Kështu p.sh. numrat rendorë: dy, i dy-të, pesë, i pes-të, gjashtë, i gjashtëtë, por thohet i gjashtë, i shtatë, i tetë, etj e nuk e qasin prapashtesën të.
Shitte - shiste, flitte - fliste, bertitte - bertiste etj., pra vetëm për verbat qi dalin mbë - të. Kosova ka për të gjithë verbat prapashtesën ke, animá shitke, flitke, hapke, lajke, bâjke, thojke, vritke, bertitke, shajke etj. Vallë a mund të përgjithsohet prapashtesa kosovare ke?
S'po due të humbi kohë me format: Toskëvet, Toskvet, Tosket. Të trija këto forma janë në përdorim, por e fundit jo kudo.
Me u ethë thohet për lopë e buellica.
Me u bue thohet për pela, gomare, qen e macë.
Me u ndërzye thohet për delme.
Me u përqitë, me u thërpye, me u thuprue thohet për dhí.
Me u përfêndë, me u shkelë thohet për shpendë.
Me u lá, me u rrahë thohet për peshk.
Çmue, çëmue, çimue edhe shmue, vallë a vjen nga sllavishtja "cijeniti" apo nga latinishtja "stimare". Përmeti thotë çënit dhe kjo formë i afrohet fort Sllav. "ceniti", nga e cila rrjedhë edhe fjala "cenë" për zell. Zemra m'a do të shkruej gjatë e gjatë, por mjerisht syni s'po më punon. Sa të shkruej nji grimë, më lbyret syni, fillojnë e më mirren mendët dhe atëherë prite dhimbën e kresë. Mustafë, unë besoj, se për t'i vû nji themel mënyrës së shkrimit të gjuhës shqipe, âsht e domosdoshme nji udhëheqje, si me thânë nji mbledhje e shkurtë rregullash edhe fjalësh në nji libërth doracak, ashtu si e kanë Germanët "Regel und Wörterverreichmis". Pak mâ haptas, si e ke fillue Ti me Abetarin e të Mërguemit. Kjo gjâ do të pritej me kënaqësí prej të gjithë Shqiptarvet dhe kështu shkrimit të shqipes do t'i vihej nji bazë e shëndoshë. Mos i a pritò kësaj pune Mutafë!
Me kaqë mbetsh me shëndet e Zoti t'a priftë mbarë! Të falet me mallëngjim përherë i yti
M'a ke këputun shpirtin me ankimet e tua aqë të dhimbëshme për dritën e sŷnit. Por mbahu, mbahu se s'kemi ç'i bâjmë as fatit, as natyrës, jemi skllavët e tyne. Edhe a e din se ku duhet t'a kërkojmë ngushullimin? Ke rreth teje familjen mbarë, posë Mrisë së dashun. Edhe sikur, Zoti mos e bâftë, të dy sŷshë të verbohesh, të tânë janë gati, kush të mundet mâ parë se shoqi, me e marrë tatën për dore e me i a larguem gjithë të keqt e tij me përkëdheljet e tyne. Por ah un, un qyqari qi kam mbetun në mâ t'idhtin mërgim t'emin sall me nji motër pranë, fatkeqe edhe ajo për gjithçka tjetër posë meje! Deri nji djalë qi pata fatin me më ndodhun përjashta nuk mund t'a kem pranë për vullnet të nji tjetër despotizme, qi âsht jeta materjale. "Lum duruesi qi s'ka ç'bân" po, por sidomos lum kush din me qyrë jo vetëm përpjetë, por edhe tatpjetë shkallvet të lumtunisë e të mjerimit qi bashkohen në fjalën fat si të nxetët e të ftohtët në fjalën temperaturë. E mâ tepër lum kush mbërrîn me depërtuem nji grimë në mysteret hyjnore e me besuem në Zotin. Dom Karli e Patër Zefi! Me të parin kemi shkëmbyem gjatë këtyne gjashtë muejve të ksaj vjete nga dý letra për shoq, për herë të parë në të tânë perjodën e këtij mërgimi e mos pyet se si e kam bâmë hor! Me të dytin po gati se gjithashtu, hiq gjuhën e ndryshme qi kam përdorë me tê. Por un kam nxânë, or Palucë i dashun, nga provit'e jetës se njeriu âsht njeri ashtu si e ka falë Zoti me të mira e të këqija e s'krijohet siç kishte me e dashun fantasija a natyra e secilit qi âsht prap njeri edhe ai me të mirat e të këqijat e veta. Nji qi kishte me u sprovuem me ndjekun kët'udhën e fundit në jetë, kishte për t'a pamë veten shpejt të vetmuem. E tash po dalim te them'e jonë mâ e dashuna, te shqipja. Nuk due me të ngallitun qi të lodhësh sŷtë për me m'u përgjegjun gjatë. Un jam tue të shkruemë kopje (a dyshare, si e kam pasë pamë në fjalorin e Bashkimit) e shënimet e mija po i daj me numra rendorë, në mënyrë qi, po pae nevojë e po pate mundsí me u përgjegjun, të mundesh me vu pështetun atyne e kështu me e shkurtuem ftigën t'ânde.
Po filloj me vrot'e tua e mbandej po dal n'ato të mijat:1 - M'a - t'a - i a (si jam tue e përdorë e e kam përdorë gjithmonë ndër shkrimet e mija) = ja (si kishte me e lypun fonetika, si e ka përdorë shumkush, edhe un vetë n'Abetarin për lehtsí kuptimi të fëmijëvet) = ia (sikurse kishte për të qênë mâ e udhës ndërmjet fonetikës së thjeshtë e analyzës gramatikore) - na e = na a - ju a - u a = va = ua (kr. i a = ja = ia). Un ka herë se kam nisun me përdorë va e vetëm ligj'e plogshtisë m'a ka lânë mângut me kalue edhe në ja kryekëput. Si i a kam mbushun mênden vetes? Pikë së pari, qyshë me përpilimin e fjalorit t'em - qi ndoshta deri tash e ka hangër i nâmuni komunist ase e kanë grîmë mijt a lagshtina - kam pranuem për gjuhën shqipe këto baza gati dogmatike:
a) Dý të tretat e mâ të popullit shqiptar flasin gegnisht e pra themel'i gjuhës kombtare duhet të jetë ky djalekt.
b) Tosknishtja, jo vetëm qi âsht gjuh'e nji të trete të popullit, por në shumë rasa i ka ruejtun mâ të plota se gegnishtja format e vjetra; prandej, pa e cenuem themelin e gegnishtes, duhet të ketë në gjuhën letrare pjesën e vet me gjithë ç'ka ruejtun mâ të shëndoshë se ajo.
c) Të dý skajet e popullit shqiptar venë e përpiqen në Shqipnin'e Mesme, e cila ka luejtun rolin kryesuer mbi fatin e tij, mbi historin'e tij në çdo epokë; sod kryeqytet'i Shqipnisë âsht Tirana (kundra gjithë mundimeve të mija qi t'ishte Shkodra).
Prandej, edhe në formimin e gjuhës kombtare djalekti a, mâ drejt me thânë, nëndjalekt'i saj nuk mund e nuk duhet t'injorohet. Këndej rrjedh qi të parët atdhedashës të kujdesuem për formimin e nji gjuhe kombtare patën caktuem si themel të saj djalektin e Elbasanit.
Qi ndëkimi i letërsisë shkodrane s'ka qênë absent deri sod e s'ka për të qênë as mbas sodi në këtë formim, t'a kallzojnë vetë shkrimet e mija e të shokve të mij të lemë e të rritun n'Arbnin'e vjetër
ç). Mbi këto tri baza kryesore e ndërtoj un gjuhën letrare e thërras për ndihmë mbasandej të gjitha nëndjalektet e Shqipnisë e mâ në fund parimet e përgjithshme të gjuhsisë e etymologjinë.
E tash po dalim në zbatimin e këtyne parimeve të përgjithëshme mbi premnin e përngjitun va. Tosknishtja, me sa më resulton mue, i ka ruejtun të dy premnat të damë: u a, tue e filluem shqiptimin e u - së nj'ashtu siç e shqiptojnë të gjithë si zânore të vetme, ase kur fjala nis me tê, në terminologjin'e fonetikës, quhet frëngjisht attaque e gjermanisht Einsatz për të gjitha zânoret fillestare apo të vetme. Ndërsa premnin e dytë, a - në, e lidh me tê, si në nji dyzânore (diftong), pa attaque. Vêni shênj, të lutem, këtij attaque - ut, se ka rândsí të madhe për thesën qi jam tue rrahun... (omisis)
E përnjimênd mue kështu më duket se âsht.
U a, në gegnishtets' âsht veçse nji formë gramatikore pa bazë në popullin gegë të sodshëm a, të thomi, në fazën evolutive të gegnishtes së sodshme, njipërnji si i a e gramatikanvet për ja të gjithë popullit shqiptar.
Sa për va, posë atyne viseve qi citon ti në letrën t'ânde, duhet me përmêndun edhe Maten sigurisht e kisha me thânë qi duhet me u informuem mirë edhe për sa i përket Mirditës.
Nji tjetër trajtë e përdorun shumë edhe prej shkrimtarësh, sidomos prej kishtarisë (klerit) katholike âsht jau ( u a › i u a › i a u › jau), marrë ndoshta prej malsivet veriperëndimore. Mbas ksaj analyse të bâjmë tash synthesën. Në gojë të popullit kemi dý forma të drejta (korrekte): në Jugë ù a (theksin e vûna konvencjonalisht për kumbues e jo për orthografí), në Veri va; të padrejta (inkorrekte), në Jugë ndoshta edhe jau, e në Veri ja e jau. Cilën prej këtyne të shtijmënë gjuhën kombtare? Gramatika në theorí kshillon u a, e për tosknishten përdorim'i ksaj edhe në shkrim nuk don e as nuk bán fjalë fare. Por Gegët e kanë hjedhun këtê me nji zâ, s'ka asnji krahinë qi e përdor. Do t'ishte pra për gegnishten nji trajtë thjesht gramatikore, pa bazë popullore. Jet pra va... (omosis) Përnjimênd, Ndue, s'ka dy shkrimtarë tjerë aqë t'afër n'orthografin'e shqipes njâni me tjetrin sa ti e un. Sikur të kishim pasë qênë tash tek gjâ mâ të rij, mos të na kishte penguem dobsij'e sŷve të tú e të na kishte pasë mbledhun Zoti, në këtë pjesë tepër t'idhët të jetës s'onë, nja 4 - 5 vetë në nji vênd, sakt qi gjuha shqipe do t'i kishte themelat të siguruem. Tash kam vûmë përpara letrën t'ânde e jam tue studjuem ndryshimet e vogla qi na dajnë për me pamë e me të pyetun edhe tý se deri ku vallë mund t'arrijmë me i shlyem. Pikë mâ së pari, a nuk e ndien ti veten të zotin me u shliruem si un prej nji së kaluemje të gjatë qi, për sa i përket infinitit, na ka mësuem me ecun në rrugën e përtacavet me trajtën e cungueme? E kam zhvilluem këtë thesë në faqen 53-54 t'Abetarit e s'kam ç'i shtoj mâ tepër... (omisis) Ti duket se bân nji ndryshim kuptimi ndërmjet tosknishtes ngjarje e gegnishtes ndodhí. Cilin? Un qi i njoh për synonime me kuptim krejt të njimêndë e urrej ngjarjen e atje ke due mos me përsritun ndodhí, them gjasí, por jo ngjarje, me këtë n- parasitare, qi Gega kishte me e thânë njamje mbas rregullës së vet e njarje si toskizëm. Ti Ndue, ruen në lakimin e shumsit ë-në e emnores. Un e hjek pa mëshrirë në bazë të nji rregulle të përgjithëshme qi i kam caktuem orthografisë s'eme: " Te fjalët e përngjituna, fjalë me fjalë ase fjalë me para- ase mbrapashtesë, ë-ja qi bie ndërmjet shlyhet, me përjashtim t'asaj qi qëndron për eufoní." Natyrisht, eufoninë e kakofoninë, deri sa mos të jetë caktuem rregulla për to, e çëmon veshi, gjuha e shija e shkrimtarit. Mue më duket se s'ka udhë tjetër posë ksaj rregulle për me bashkuem në nji gjuhë kombtare dý ekstremet e tosknishtes e gegnishtes për këtë zâ të përbindshëm qi njâna e njeh me qinda e tjetra e ka mohuem kryekëput. Lakimet, në njâjsa e në shumsa duhet t'i shtrohen ksaj rregulle. Të njâjsat, ë-ja e rrokes së fundit zhduket po në themel të ksaj rregulle kur shkruejmë, p.sh. libër, libri, se i-ja shquese âsht nji mbrapashtesë...(omisis) E tash po e mbyllim bisedën me ndonji kuvênd tjetër. Më duhet me t'u falë nderës fort për ato tfillime të bukura mbi methodat e ndryshme të mësimit t'abecesë fëmijjvet. Un s'kam asnji kompetencë n'atë lâmë e dý janë arsyet qi më shtŷnë me e hartuem at'Abetar t'emin: njâna negative, se përndryshe do të ribotohej ai i nji atheisti komunist si Aleksandër Xhuvani, e tjetra, positive, ajo qi kam parashtruem për të stërvitunit si parathânë. Jo pra nga pikpamja e methodës didaktike, por nga kjo tjetra do të gjykohet vepr'e ime.Ti po më nxit me i a hŷmë nji pune qi në trût'e mij ka bâmë gjurmë qyshë para se i a nis fjalorit t'em. Ky âsht pjell'e asaj ideje. Ai fjaluer do të qe nji fjaluer orthografik pa spjegim kuptimesh, kurrgjâ mâ tepër. Ideja më pat lemë në nji bisedim me Djevat Kortshën në Bad aus See. Por në këtë mërgim, nji tufë rrethanash psykologjike u dhanë energjive të mija nji drejtim tjetër. Pa përsosun krejt nj'ato punë qi kam shpallë n'Abetarin, nuk mund t'i a nis nji tjetre, se drue mos të vijë dor'e akullt e dekës me m'i lânë të tâna pa mbaruem! Fjala mort s'bân, apo jo? Por veprën qi je tue më kshilluem ti e kam nat'e ditë ndër mênd ka mot, sikurse të thashë, e po më dha Zoti jetë, kurrgjâ tjetër nuk filloj para saj, si të kemë kryem këto punime qi kam nëpër duer. Janë bâmë deri tash nja nji duzinë miq e dashamirë qi s'prâjnë tue më ramë në qafë për kujtimet e jetës s'eme. Kurrgjâ s'më tërhjek mâ tepër se nji vepër themelore për gjuhën t'onë kombtare e orthografin'e saj. Kam pasë blemë në Vjenë nji VÖRTERBUCH für Rechtschreiben und Rechtlauten der Reichsprache von W, Trausel. Gjithsej 252 faqe. Diça kso dore kishte me u dashun edhe për shqipen. Ti qênke tue bâmë s'ka mâ mirë me jetshkrimin t'ând e Zoti t'a baftë mbarë. Ke për të na kënaqun me anekdote. E shkunda tash të tânë thesin. E Perëndija të dhashtë shëndet e gjithë të mirat me të tânë të tutë. Kam pranuem për gjuhën shqipe këto baza gati dogmatike: a) Dý të tretat e mâ të popullit shqiptar flasin gegnisht e pra themel'i gjuhës kombtare duhet të jetë ky djalekt. b) Tosknishtja, jo vetëm qi âsht gjuh'e nji të trete të popullit, por në shumë rasa i ka ruejtun mâ të plota se gegnishtja format e vjetra; prandej, pa e cenuem themelin e gegnishtes, duhet të ketë në gjuhën letrare pjesën e vet me gjithë ç'ka ruejtun mâ të shëndoshë se ajo. E tashti të kalojmë pak në çâshtje të gjuhës. Unë jam i mendimit qi - deri ku të mundemi - t'u lëshojmë pê Toskëvet, por pa e cenue natyrën e gjuhës.
Pesëdhetëvjetori i Fjalorit "Bashkimi"
Pesëdhetëvjetori i Fjalorit "Bashkimi"
Kujtime të reja e të vjetra
Karl Gurakuqi, 1957
Instituti i Studimeve Shqiptare, Tirane 1942
(nga e majta): Vangjel Koça, Aleksander Xhuvani, Anton Paluca, Át Anton Harapi, Xhevat Korça, Mustafa Merlika Kruja, Ernest Koliqi, Dhimiter Berati, Át Giuseppe Valentini, Karl Gurakuqi, Ekrem Vlora, Nicola Lo Russo Attoma e Dom Lazer Shantoja)
Në Tiranë qênka mbajtë Kongresi i parë i "Lidhjes së shkrimtarvet dhe artistëvet të Shqipnis". Për katër ditë me radhë, prej 16 deri me 19 máj të vjetit 1957, pjesëmarrsit, secili mbas argumentit të paracaktuem e të kontrolluem, paskan çfaqë mendimet e veta se qysh u dashka përmirsue gjendja kulturore e vendit. Si për çudi, të gjith folsit, pa përjashtim, paskan rá në godi, tue dashtë me i a mbushë menden botës, se përpara se të vîjshin ata në fuqí, Shqipnija paska qênë në nji gjum të randë dhe se paska qenë nevoja e "partis së punës" për me e zgjue!
Çdokush, Shqiptár apo i huej, përpara këtij pohimi, padashtas shtërngohet të vîjë në ket përfundim: ase rinija shqiptare e sotme nuk e njef të kaluemen, apo nuk guxon të hapë gojën. Arsyetimi i parë nuk ká themel, pse mjafton të shkohet në Bibljothekën Kombtare të Tiranës, ku janë grumbullue libra, fletore, të përkohëshme, dorëshkrime, të sekuestrueme ndër istitute fetare dhe shtëpija private, e aty mund të preket me dorë prodhimi letrár i brezit të përparëshëm.
Nuk e kemi qellimin e polemikës, pse e dijmë mirëfilli se nuk i a vlen barra qirán; fjalët t'ona nuk mërrijnë aty ku duhej të mërrijshin. Nji gjâ vetëm duem me theksue, e këtê, për kënaqsin t'onë vetjake: gjendja kulturore e përparëshme ká qênë shum mâ e naltë se ajo e sotmja, prodhimi letrár i përparëshëm e kapërcen shumfish këtê të katërmbëdhetë vjetëve të fundit, në daç në pikëpamje të sasís, e në daç edhe shum mâ tepër, në pikëpamje të cilsís. Kjo gja mund të vërtetohet menjiherë, po të mirret në dorë nji çfardo bibljografije. Vetëm Fishta, ai i marruni nepër kâmbë na ká lânë të botuem katërdhetë libra, e çfarë librash! ..., njiqind e shtatëdhetë e mâ artikuj mjeshtrorë, të shpërndamë në dy´ revistat mâ të mira qi kà pasë deri sot Shqipnija, në "Hyllin e Dritës" e në "Lekën"; prej tij Fretnit kanë pasë si trashigim edhe tridhetë vepra tjera, të lânuna në dorëshkrim, njênën mâ të vlefshme se tjetrën. Të shfletohet për ket qellim numri 199-200 i "Hyllit të Dritës" e aty do të shifen plot 18 faqe të rrasta vetëm me emertimin e thjeshtë të vepravet të tija. Cili ndër Shqiptarë i ká këndue shqipes mâ bukur e mâ me afsh se Fishta? Do të mjaftonte lirika "Porsi kânga e zogut t'verës" për me i sigurue atij cilsín e poetit të dashunuem për vendin dhe gjuhën e vet, për t'a vû në krye të të gjith Shqiptarve, të vjetër e të rij, toskë edhè gegë.
Mbas kësaj parathânje, të vîjmë taní aty ku e patëm qitë cekën me dalë.
Në vjetin 1899, plot dhetë vjetë mbasi kishte kthyer nga mërgimi, Abati i Mirditës, Emzot Prend Doçi, themeloi në Shkodër Shoqnin "Bashkimi" me qellime kulturore-letrare. Rreth tij u mblodh ajka e klerit katholik shqiptár, Emzot Ják Serreqi, Emzot Lazër Mjedja, Don Ndoc Nikaj, At Gjergj Fishta, At Pashk Bardhi, Don Mark Shllaku, Don Dodë Koleci e mâ vonë, i vetmi civil, Luigj Gurakuqi. Shoqnija i u vû punës me serjozitet, e mbrenda shtatë vjetve, përveç krijimit t'alfabetit, të njoftun me emnin "Bashkimi", i cili pat qênë pranue nga shumica e shkrimtarvet, botoi 32 vepra, ndër të cilat disá me rândësí të madhe, e qi edhe sot nuk e kanë humbë vleftën. Po përmendim, ndër tjera, librin e Don Ndoc Nikajt "Historija Shqipnís q'me fillesë e deri në kohë kúr rá në dorë të Turkut" (Bruksel, 1902. Ky âsht ai libri shqip, për të cilin na flet Fishta n' "Anzat e Parnasit", ku ankohet se nuk shitej: "Sot n'Shqipni, morè lum miku, - Histori âsht meteliku". Mos të harrohet në ket mes, se Don Ndoc Nikaj âsht auktori i ma se 30 librave shqip, të gjith me frymë kombtare, ndër të cilët nândë romana me mbrendí shqiptare. Shoqnija "Bashkimi" ká botue edhe dy blêjt e parë të "Lahutës" - Marash Uci dhe Oso Kuka -; prap kjo Shoqní ká shpallë librin "Vargnimi i gjuhës shqipe", shkrue nga Luigj Gurakuqi e botue në Napoli në vjetin 1906. Gurakuqi i a kushton ket libër, në peng nderimi, At Fishtës: ... "Edhè Shqiptarët ashtu, q'at herë qi ushtima - E Lahutës s'ate nisi me tingllue, - Shuen kângën të gjith e, sjellun kah Zadrima, - Zûnë me ndigjue". Fishta e Gurakuqi ishin shokë të pandamë, bashkëpuntorë të ngushtë në kulturë e në politikë.
Por vepra mâ e çmueshme, jehona e së cilës ndihet edhè sot, âsht, pá tjetër, "Fjalori i rí i Shqypes", qi simjet mbushë pesëdhetë vjetë. Emzot Doçi, edhe pse larg Atdheut, i ndjekun nga qeverija turke për ndiesít e tija atdhetare, pse kishte pasë marrë pjesë në kryengritjen në kohën e Dervish Pashës kundra vendimit të Konferencës së Berlinit për t'i a lëshue Ulqinin Malit të Zi, nuk pushonte së vepruemi për lavrimin e gjuhës, si mjeti mâ i pari për me zgjue Shqiptarët e me i përgatitë për vetqeverim. Ishte prandaj në marrëdhânje të papreme me njerzit mâ në shêj, sidomos me famullitarët e maleve. Udhëzimet, qi Emzot Doçi u jipte bashkëpuntorvet të vet, i a njoftonte me anë njerëzish të besueshëm Don Dodë Kolecit në Mirditë, të cilin Abati e donte dhe çmonte për zgjuesi mendjeje, për kulturë e për zotsi ndërmarrjeje. Qysh aso kohe Doçi e Koleci e kishin pasë qitë cekën të mblidhej pasunija gjuhsore e popullit të malevet. Per ket qellim famullitarët ishin të këshilluem t'i vîheshin punës me zéll. Secili, mbas zotsís së vet, mirrte shenime, mblidhte fjalë të rralla bimësh e pemësh, zogjsh e shtasësh, dikush tue u vû përbrî përgjegjsen italishte, ndokush tue i spjegue e ndonjêni tue u vû pranë përkthimin latinisht. Kështu punoi Don Prend Suli, Don Pál Trêshi, Don Mark Shllaku, Don Ndoc Nikaj, At Pashk Bardhi, të gjith antarë të Shoqnis së mâvonshme "Bashkimi".
T'ardhmen, si erdh në Shqipni Emzot Doçi, i falun nga qeverija turke me ndërmjetsin e Sekretarís së Vatikanit e të Patriarkut të Stambollit Azarian, i cili kishte hy dorzânës për tê se do të hiqte dorë nga kryengritjet, mendimi i parë i tij qe t'i përmblidhte këto fuqi të shpërndame e t'i bashkonte. Kështu zûni fíll prá Shoqnija e mirënjoftun "Bashkimi". Këshilli i Shoqnís në mbledhjet e para qi mbajti, vendosi merendimin e materjalit të Fjalorit. Kjo punë i u ngarkue Don Dodë Kolecit, i cili mund të quhet auktori i vërtetë i tij, pse ky e pat pjesën mâ të madhe të hartimit, të spjegimit apo të përkthimit të fjalëve në gjuhën italjane tue qênë se kishte pasë qênë pá e arsyeshme qi Fjalori të përpilohej në dy´ gjuhë, shqip-italisht.
Fjalori u botue në Shtypshkrojën e Jezuitvet në Shkodër, ku kjo vepronte për botim librash shqip me mbrendí mâ tepër fetare, qysh prej vjetit 1870, si mâ e vjetra shtypshkrojë në Shqipní. Nuk ká as emën auktori, as vjet botimi, as emën shtypshkroje, por në fund të parathânjes shofin ket shenim: "Parsimi i Shoqnís Bashkimit të Gjuhës shqype" e mâ poshtë: "Shkodër, 9 Kallnuer 1908". Fjalori përfshîn 538 faqe, secila në dy´ shtylla, përveç 12 faqeve tjera, të shenueme me numra romanë, dhe qi i paraprîjnë Fjalorit. Këto rrokin parathânjen, disá vrejtje mbí gërma e theksa, spjegimin e fjalvet të shkurtueme e mâ në fund bibljografín me katër emna auktorësh, Bardhi, Budi, Bogdani e Kristoforidhi.
Rândësija e këtij Fjalori âsht njoftë e njifet prej çdo albanologu. Kúr flitet për leksikografín shqipe, vendin e parë e zên "Bashkimi" me 14.000 fjalët e radhituna, pse përmbledh krejt pasunín leksikore të kohës para vjetit 1908, të qemtueme me kujdes e me kompetencë, përsá i lejojshin kohët, rrethanat dhe mjetet. "Kemi mbledhë - thonë në parathânje përpiluesit - mâ të shumën, sá ku kemi mujtë, t'atyne fjalëve sikurse fliten nepër qytete, fusha e male të së dashtunës atmes s'onë. Mbas këtyne, kemi pasë kujdes me shtî mbrendë edhè ato qi gjinden të shtypuna në libra, në fjalorë e në shkrime të të shndriçëmve dijetarve t'onë e të huejve, qi aq me zéll janë mundue me i dhânë shkëlxim e hijeshí gjuhës s'onë, sikurse Dom Pjetër Budi, Emzot Frang Bardhi, Emzot Pjetër Bogdani, Gustav Meyer-i, At Ják Jungg-u, Kostantin Kristoforidi, e disá tjerë të tashëm edhè mâ".
Simbas pohimit t'At Pashk Bardhit, qi ká qênë edhe sekretari i Shoqnís dhe qortuesi i provavet të shtypit, në fillim kishte qênë vendosë qi Fjalori të përfshînte edhè neologjizmat, e për ketë punë kishte qênë ngarkue ai vetë, por, mâ vonë, kishte qênë pjekë mendimi të hiqej dorë nga ato, pse nuk ishin endè të pjekuna sá duhet, nuk kishin marrë endè shtesín. Asht punue shum me mend, pse aso kohe çdo shkrimtár gazete, çdo njerí qi ngjyente pendën, i a kishte mbushë menden vedit se ishte gjuhëtár, se mund të krijonte fjalë të reja ashtu si i vînte për dore. Shpesh në shkrimet e atëhershme, por besa, edhè n'ato mâ të vonshmet, kemi vû ré sajime fjalësh të bâme kundra çdo rregulle së dijtunís gjuhësore. Na, në Fjalorin shqip-italisht, qi e kemi gatí për botim, i kemi shtî neologjizmat, por tue i shenue si të tilla, ndonsè shum prej sosh, të sajueme simbas natyrës së gjuhës, mund të kundroheshin si pasuní leksikore e fitueme.
Përpiluesit e Fjalorit "Bashkimi" thonë se "i a kanë pá gjasën me i lânë fjalët e qituna rishtas e të përbâme, për nji tjetër të shpallun mâ të peshuem". Po, e dij me siguri se do të bâhej nji botim i dytë i Fjalorit të Bashkimit, me shtesa e përmirsime; madjè kam pá me sy´t e mij nji kopje të këtij Fjalori të lidhun me aq faqe të zbrazta sá janë të shtypunat. Kjo kopje ishte pronë e At Bardhit, i cili shkonte tue i mbushë ato me fjalë qi me kujdes të posaçëm mblidhte andej e këndej nga goja e popullit apo nga faqet e libravet e të fletorevet.
Kanë kalue pesëdhetë vjetë nga botimi, por Fjalori nuk e ká humbë aspak vleftën e vet. Të gjith fjalorët tjerë qi janë botue mbas tij, e kanë marrë si themel, e kanë shfrytzue, dhe asnji s'ká mujtë me i a dalë në përpikní. Shkrimtarvet t'onë u ká hy në punë në përpilimin e vepravet të vet: Kolë Thaçi, Don Lazër Shantoja, Don André Zadêja, Ernest Koliqi, etj. e kanë pasë si ungjíll, e, kúr kanë dashtë me përforcue përdorimin e ndonji fjale së bukur e të rrallë, kanë theksue me krenari se akcilën fjalë e ká "Bashkimi", sikurse dojshin me thânë se nuk gjindeshin në gabim.
Jemi njerz e mund të gabojmë. Ndonji gabim u ká rrëshqitë edhè përpiluesvet të "Bashkimit", por këto janë gabime të falshme, qi mund të qortoheshin në botimin e dytë. Jemi të sigurtë se edhè atyne do t'u ketë rá në sy´ gabimi i faqes 113, ku fjalës fnyell i jepet kuptimi i këpuctarit, kurse don me thânë biz ase feme; gjithashtu se fjala gjetkëz nuk e ká kuptimin campo di patate (marrë qui pro quo nga Kristoforidhi), por vend ku mbyllen patat; do t'a kenë vû ré se fjala hamurik (f. 152) nuk don me thânë fame por talpa; po, do të kenë vrejtë, se; fjala këlcatës nuk i përgjigjet fjalës italishte cagnolino, por fjalës schizzetto, qi në Shkodër i thonë pushkaliqe e në ndonji krahinë tjetër: këllcacë, stërfyc, stërlagës, stërkitës, etj. I qofshin falë këto gabime!
Sot kanë vdekë të gjith ata atdhetarë, por na nuk i harrojmë. Në rasën e pesëdhetëvjetorit ulim gjûnin para vorrit të tyne, i kujtojmë dhe u japim fjalën se do të punojmë mbas gjurmavet qi na kanë lânë
Instituti i Studimeve Shqiptare, Tirane 1942
Kujtime të reja e të vjetra
Karl Gurakuqi, 1957
Instituti i Studimeve Shqiptare, Tirane 1942
(nga e majta): Vangjel Koça, Aleksander Xhuvani, Anton Paluca, Át Anton Harapi, Xhevat Korça, Mustafa Merlika Kruja, Ernest Koliqi, Dhimiter Berati, Át Giuseppe Valentini, Karl Gurakuqi, Ekrem Vlora, Nicola Lo Russo Attoma e Dom Lazer Shantoja)
Në Tiranë qênka mbajtë Kongresi i parë i "Lidhjes së shkrimtarvet dhe artistëvet të Shqipnis". Për katër ditë me radhë, prej 16 deri me 19 máj të vjetit 1957, pjesëmarrsit, secili mbas argumentit të paracaktuem e të kontrolluem, paskan çfaqë mendimet e veta se qysh u dashka përmirsue gjendja kulturore e vendit. Si për çudi, të gjith folsit, pa përjashtim, paskan rá në godi, tue dashtë me i a mbushë menden botës, se përpara se të vîjshin ata në fuqí, Shqipnija paska qênë në nji gjum të randë dhe se paska qenë nevoja e "partis së punës" për me e zgjue!
Çdokush, Shqiptár apo i huej, përpara këtij pohimi, padashtas shtërngohet të vîjë në ket përfundim: ase rinija shqiptare e sotme nuk e njef të kaluemen, apo nuk guxon të hapë gojën. Arsyetimi i parë nuk ká themel, pse mjafton të shkohet në Bibljothekën Kombtare të Tiranës, ku janë grumbullue libra, fletore, të përkohëshme, dorëshkrime, të sekuestrueme ndër istitute fetare dhe shtëpija private, e aty mund të preket me dorë prodhimi letrár i brezit të përparëshëm.
Nuk e kemi qellimin e polemikës, pse e dijmë mirëfilli se nuk i a vlen barra qirán; fjalët t'ona nuk mërrijnë aty ku duhej të mërrijshin. Nji gjâ vetëm duem me theksue, e këtê, për kënaqsin t'onë vetjake: gjendja kulturore e përparëshme ká qênë shum mâ e naltë se ajo e sotmja, prodhimi letrár i përparëshëm e kapërcen shumfish këtê të katërmbëdhetë vjetëve të fundit, në daç në pikëpamje të sasís, e në daç edhe shum mâ tepër, në pikëpamje të cilsís. Kjo gja mund të vërtetohet menjiherë, po të mirret në dorë nji çfardo bibljografije. Vetëm Fishta, ai i marruni nepër kâmbë na ká lânë të botuem katërdhetë libra, e çfarë librash! ..., njiqind e shtatëdhetë e mâ artikuj mjeshtrorë, të shpërndamë në dy´ revistat mâ të mira qi kà pasë deri sot Shqipnija, në "Hyllin e Dritës" e në "Lekën"; prej tij Fretnit kanë pasë si trashigim edhe tridhetë vepra tjera, të lânuna në dorëshkrim, njênën mâ të vlefshme se tjetrën. Të shfletohet për ket qellim numri 199-200 i "Hyllit të Dritës" e aty do të shifen plot 18 faqe të rrasta vetëm me emertimin e thjeshtë të vepravet të tija. Cili ndër Shqiptarë i ká këndue shqipes mâ bukur e mâ me afsh se Fishta? Do të mjaftonte lirika "Porsi kânga e zogut t'verës" për me i sigurue atij cilsín e poetit të dashunuem për vendin dhe gjuhën e vet, për t'a vû në krye të të gjith Shqiptarve, të vjetër e të rij, toskë edhè gegë.
Mbas kësaj parathânje, të vîjmë taní aty ku e patëm qitë cekën me dalë.
Në vjetin 1899, plot dhetë vjetë mbasi kishte kthyer nga mërgimi, Abati i Mirditës, Emzot Prend Doçi, themeloi në Shkodër Shoqnin "Bashkimi" me qellime kulturore-letrare. Rreth tij u mblodh ajka e klerit katholik shqiptár, Emzot Ják Serreqi, Emzot Lazër Mjedja, Don Ndoc Nikaj, At Gjergj Fishta, At Pashk Bardhi, Don Mark Shllaku, Don Dodë Koleci e mâ vonë, i vetmi civil, Luigj Gurakuqi. Shoqnija i u vû punës me serjozitet, e mbrenda shtatë vjetve, përveç krijimit t'alfabetit, të njoftun me emnin "Bashkimi", i cili pat qênë pranue nga shumica e shkrimtarvet, botoi 32 vepra, ndër të cilat disá me rândësí të madhe, e qi edhe sot nuk e kanë humbë vleftën. Po përmendim, ndër tjera, librin e Don Ndoc Nikajt "Historija Shqipnís q'me fillesë e deri në kohë kúr rá në dorë të Turkut" (Bruksel, 1902. Ky âsht ai libri shqip, për të cilin na flet Fishta n' "Anzat e Parnasit", ku ankohet se nuk shitej: "Sot n'Shqipni, morè lum miku, - Histori âsht meteliku". Mos të harrohet në ket mes, se Don Ndoc Nikaj âsht auktori i ma se 30 librave shqip, të gjith me frymë kombtare, ndër të cilët nândë romana me mbrendí shqiptare. Shoqnija "Bashkimi" ká botue edhe dy blêjt e parë të "Lahutës" - Marash Uci dhe Oso Kuka -; prap kjo Shoqní ká shpallë librin "Vargnimi i gjuhës shqipe", shkrue nga Luigj Gurakuqi e botue në Napoli në vjetin 1906. Gurakuqi i a kushton ket libër, në peng nderimi, At Fishtës: ... "Edhè Shqiptarët ashtu, q'at herë qi ushtima - E Lahutës s'ate nisi me tingllue, - Shuen kângën të gjith e, sjellun kah Zadrima, - Zûnë me ndigjue". Fishta e Gurakuqi ishin shokë të pandamë, bashkëpuntorë të ngushtë në kulturë e në politikë.
Por vepra mâ e çmueshme, jehona e së cilës ndihet edhè sot, âsht, pá tjetër, "Fjalori i rí i Shqypes", qi simjet mbushë pesëdhetë vjetë. Emzot Doçi, edhe pse larg Atdheut, i ndjekun nga qeverija turke për ndiesít e tija atdhetare, pse kishte pasë marrë pjesë në kryengritjen në kohën e Dervish Pashës kundra vendimit të Konferencës së Berlinit për t'i a lëshue Ulqinin Malit të Zi, nuk pushonte së vepruemi për lavrimin e gjuhës, si mjeti mâ i pari për me zgjue Shqiptarët e me i përgatitë për vetqeverim. Ishte prandaj në marrëdhânje të papreme me njerzit mâ në shêj, sidomos me famullitarët e maleve. Udhëzimet, qi Emzot Doçi u jipte bashkëpuntorvet të vet, i a njoftonte me anë njerëzish të besueshëm Don Dodë Kolecit në Mirditë, të cilin Abati e donte dhe çmonte për zgjuesi mendjeje, për kulturë e për zotsi ndërmarrjeje. Qysh aso kohe Doçi e Koleci e kishin pasë qitë cekën të mblidhej pasunija gjuhsore e popullit të malevet. Per ket qellim famullitarët ishin të këshilluem t'i vîheshin punës me zéll. Secili, mbas zotsís së vet, mirrte shenime, mblidhte fjalë të rralla bimësh e pemësh, zogjsh e shtasësh, dikush tue u vû përbrî përgjegjsen italishte, ndokush tue i spjegue e ndonjêni tue u vû pranë përkthimin latinisht. Kështu punoi Don Prend Suli, Don Pál Trêshi, Don Mark Shllaku, Don Ndoc Nikaj, At Pashk Bardhi, të gjith antarë të Shoqnis së mâvonshme "Bashkimi".
T'ardhmen, si erdh në Shqipni Emzot Doçi, i falun nga qeverija turke me ndërmjetsin e Sekretarís së Vatikanit e të Patriarkut të Stambollit Azarian, i cili kishte hy dorzânës për tê se do të hiqte dorë nga kryengritjet, mendimi i parë i tij qe t'i përmblidhte këto fuqi të shpërndame e t'i bashkonte. Kështu zûni fíll prá Shoqnija e mirënjoftun "Bashkimi". Këshilli i Shoqnís në mbledhjet e para qi mbajti, vendosi merendimin e materjalit të Fjalorit. Kjo punë i u ngarkue Don Dodë Kolecit, i cili mund të quhet auktori i vërtetë i tij, pse ky e pat pjesën mâ të madhe të hartimit, të spjegimit apo të përkthimit të fjalëve në gjuhën italjane tue qênë se kishte pasë qênë pá e arsyeshme qi Fjalori të përpilohej në dy´ gjuhë, shqip-italisht.
Fjalori u botue në Shtypshkrojën e Jezuitvet në Shkodër, ku kjo vepronte për botim librash shqip me mbrendí mâ tepër fetare, qysh prej vjetit 1870, si mâ e vjetra shtypshkrojë në Shqipní. Nuk ká as emën auktori, as vjet botimi, as emën shtypshkroje, por në fund të parathânjes shofin ket shenim: "Parsimi i Shoqnís Bashkimit të Gjuhës shqype" e mâ poshtë: "Shkodër, 9 Kallnuer 1908". Fjalori përfshîn 538 faqe, secila në dy´ shtylla, përveç 12 faqeve tjera, të shenueme me numra romanë, dhe qi i paraprîjnë Fjalorit. Këto rrokin parathânjen, disá vrejtje mbí gërma e theksa, spjegimin e fjalvet të shkurtueme e mâ në fund bibljografín me katër emna auktorësh, Bardhi, Budi, Bogdani e Kristoforidhi.
Rândësija e këtij Fjalori âsht njoftë e njifet prej çdo albanologu. Kúr flitet për leksikografín shqipe, vendin e parë e zên "Bashkimi" me 14.000 fjalët e radhituna, pse përmbledh krejt pasunín leksikore të kohës para vjetit 1908, të qemtueme me kujdes e me kompetencë, përsá i lejojshin kohët, rrethanat dhe mjetet. "Kemi mbledhë - thonë në parathânje përpiluesit - mâ të shumën, sá ku kemi mujtë, t'atyne fjalëve sikurse fliten nepër qytete, fusha e male të së dashtunës atmes s'onë. Mbas këtyne, kemi pasë kujdes me shtî mbrendë edhè ato qi gjinden të shtypuna në libra, në fjalorë e në shkrime të të shndriçëmve dijetarve t'onë e të huejve, qi aq me zéll janë mundue me i dhânë shkëlxim e hijeshí gjuhës s'onë, sikurse Dom Pjetër Budi, Emzot Frang Bardhi, Emzot Pjetër Bogdani, Gustav Meyer-i, At Ják Jungg-u, Kostantin Kristoforidi, e disá tjerë të tashëm edhè mâ".
Simbas pohimit t'At Pashk Bardhit, qi ká qênë edhe sekretari i Shoqnís dhe qortuesi i provavet të shtypit, në fillim kishte qênë vendosë qi Fjalori të përfshînte edhè neologjizmat, e për ketë punë kishte qênë ngarkue ai vetë, por, mâ vonë, kishte qênë pjekë mendimi të hiqej dorë nga ato, pse nuk ishin endè të pjekuna sá duhet, nuk kishin marrë endè shtesín. Asht punue shum me mend, pse aso kohe çdo shkrimtár gazete, çdo njerí qi ngjyente pendën, i a kishte mbushë menden vedit se ishte gjuhëtár, se mund të krijonte fjalë të reja ashtu si i vînte për dore. Shpesh në shkrimet e atëhershme, por besa, edhè n'ato mâ të vonshmet, kemi vû ré sajime fjalësh të bâme kundra çdo rregulle së dijtunís gjuhësore. Na, në Fjalorin shqip-italisht, qi e kemi gatí për botim, i kemi shtî neologjizmat, por tue i shenue si të tilla, ndonsè shum prej sosh, të sajueme simbas natyrës së gjuhës, mund të kundroheshin si pasuní leksikore e fitueme.
Përpiluesit e Fjalorit "Bashkimi" thonë se "i a kanë pá gjasën me i lânë fjalët e qituna rishtas e të përbâme, për nji tjetër të shpallun mâ të peshuem". Po, e dij me siguri se do të bâhej nji botim i dytë i Fjalorit të Bashkimit, me shtesa e përmirsime; madjè kam pá me sy´t e mij nji kopje të këtij Fjalori të lidhun me aq faqe të zbrazta sá janë të shtypunat. Kjo kopje ishte pronë e At Bardhit, i cili shkonte tue i mbushë ato me fjalë qi me kujdes të posaçëm mblidhte andej e këndej nga goja e popullit apo nga faqet e libravet e të fletorevet.
Kanë kalue pesëdhetë vjetë nga botimi, por Fjalori nuk e ká humbë aspak vleftën e vet. Të gjith fjalorët tjerë qi janë botue mbas tij, e kanë marrë si themel, e kanë shfrytzue, dhe asnji s'ká mujtë me i a dalë në përpikní. Shkrimtarvet t'onë u ká hy në punë në përpilimin e vepravet të vet: Kolë Thaçi, Don Lazër Shantoja, Don André Zadêja, Ernest Koliqi, etj. e kanë pasë si ungjíll, e, kúr kanë dashtë me përforcue përdorimin e ndonji fjale së bukur e të rrallë, kanë theksue me krenari se akcilën fjalë e ká "Bashkimi", sikurse dojshin me thânë se nuk gjindeshin në gabim.
Jemi njerz e mund të gabojmë. Ndonji gabim u ká rrëshqitë edhè përpiluesvet të "Bashkimit", por këto janë gabime të falshme, qi mund të qortoheshin në botimin e dytë. Jemi të sigurtë se edhè atyne do t'u ketë rá në sy´ gabimi i faqes 113, ku fjalës fnyell i jepet kuptimi i këpuctarit, kurse don me thânë biz ase feme; gjithashtu se fjala gjetkëz nuk e ká kuptimin campo di patate (marrë qui pro quo nga Kristoforidhi), por vend ku mbyllen patat; do t'a kenë vû ré se fjala hamurik (f. 152) nuk don me thânë fame por talpa; po, do të kenë vrejtë, se; fjala këlcatës nuk i përgjigjet fjalës italishte cagnolino, por fjalës schizzetto, qi në Shkodër i thonë pushkaliqe e në ndonji krahinë tjetër: këllcacë, stërfyc, stërlagës, stërkitës, etj. I qofshin falë këto gabime!
Sot kanë vdekë të gjith ata atdhetarë, por na nuk i harrojmë. Në rasën e pesëdhetëvjetorit ulim gjûnin para vorrit të tyne, i kujtojmë dhe u japim fjalën se do të punojmë mbas gjurmavet qi na kanë lânë
Instituti i Studimeve Shqiptare, Tirane 1942
Lazër Shantoja (1891-1945)
Instituti i Studimeve Shqiptare, Tirane (foto e vjetit 1942)
(nga e majta): Vangjel Koça, Aleksander Xhuvani, Anton Paluca, Át Anton Harapi, Xhevat Korça, Mustafa Merlika Kruja, Ernest Koliqi, Dhimiter Berati, Át Giuseppe Valentini, Karl Gurakuqi, Ekrem Vlora, Nicola Lo Russo Attoma e Dom Lazer Shantoja)
Lazër Shantoja (1891-1945)
Written by jozef martini
Pjetër Pepa
5 Mars 1945, pushkatohet ne Tirane Dom Lazër Shantoja.
Lazër Shantoja (1891-1945)
Pjetër Pepa
Eshte martiri i pare i rradhes ne Shqiperine e “çliruar “ .
Ka lindur në Shkoder, në një familje me tradite e të shquar për patriotizëm, për intelektualizëm dhe për kontribut të vlefshëm në fushën e albanologjisë, duke filluar nga vitit 1760.
Ka qenë një klerik i devotshëm, një politikan demokrat i shquar, një orator i shkëlqyer, një stilist i rrallë i letërsisë sonë, një personalitet poliedrik
I biri i Kel dhe i Luçe Blinishtit, Lazer Shantoja ka lindur në Shkodër me 7 korrik 1891. (Në shumë botime përmendet si datë lindjet 2 shtatori 1892).
Mësimet e para dhe të mesme i mori në Seminarin Papnor Shqiptar për kurset filozofike e teologjike si dhe u dallua ne pervetesimin e latinishtes, greqishtes e italishtes; ishte gjithashtu shqiptari i parë që njihte me kompetencë gjuhën esperanto në Shqipëri.
Prof. Ernest Koliqi, Eterit Jezuit shqiptarë, Mjedja, Xanoni, etj., ishin mësuesit e tij të ndritshëm, qe iu benë shembull jete e letërsije. Le te ndjekim jeten e tij nder vite:
1914- Vizitoi Vjenën për herë të parë. Studimet e lartat i kryen në Innsbruck -Austri ku pervehtëson perkryer gjuhën gjermane.
1915- Lazër Shantoja shugurohet meshtar. Pas shugurimit meshtar, emrohet Sekretar i Imz. Lazer Mjedes në Argjipeshkvinë e Shkodrës dhe me pas famullitar në Sheldi. Fletoret e veta janë plot me krijime poetike në shqip, italisht, gjermanisht, esperanto. Fillon përkthimet dhe botimet e para shfaqen te “Lajmtari i zemrës s’Jezu Krishtit”, “Kalendari i veprës pijore”, etj.
1917-1922- eshte Famullitar në Pulaj, Beltojë,Velipojë, Rrjoll, Sheldî.
Boton “Për natë kazanash”, përmbledhje me lojra, kashë e lasha e proverba.
Qershor 1919- Arrestohet dhe mbahet në burg prej italianëve në Beltojë, Shkodër.
1922-1924- Punon si Sekretar i Argjipeshkvit të Shkodrës Emz. Lazër Mjedjes.
17.11.1923- Në Vjenë, takohet me Kancelarin e Austrisë Dr. Joseph Seipel.
1923-1924- Pater Anton Harapi nxjerrë në Shkodër gazetën Ora e Maleve. Dom Lazri eshte bashkëpuntor i parë i tij bashkë me Luigj Gurakuqin. Pater Antoni, me vonë do të shkruente: «Kur kam nxjerrë gazetën s’kam pasë kênd me më ndihmue posë Dom Lazrit.»
27.12.1923- Në Shqiperi zhvillohen zgjedhjet parlamentare. Në Shkodër fiton Opozita.
20.02.1924- Del prej shtypit “Shjor Puci”, përkthim.
Maj 1924- Jep dorëheqjen prej redaksisë së Orës së Maleve.
Janar 1925- Arrestohet e burgoset si frymëzues e organizator i Revolucionit të Qershorit 1924. Mbas disa muejve burg, falet nga qeverija e Ahmet Zogut dhe largohet për në Jugosllavi.
2.10.1925- Prej Beogradit, me zemër të piklluar, kujton me nji artikull prekës te ”Liria Kombëtare“ vrasjen e Gurakuqit.
1.09.1926- Në Cetinjë merr pjesë e mban ligjëratën në vorrimin e Kapiten Mark Rakës, vdekë në rrethana misterioze në nji aksident rrugor.
1928- Kalon prej Jugosllavijet në Austri, në Vjenë. Këtu fillon me botue gazetën “Ora e Shqipnisë”.
Eshte nacionalist e demokrat, orator, poet e muzikant, i quajtur “famullitari i pianofortit”. Por eshte edhe stilist i rralle dhe ne tingellimat e tij, “Duhia“, “Lamtumire mergimit“, “Keshtjelli e Bariu” duken ndiesite delikate te vuajtjes jasht atdheut.
Eshte edhe poliglot, njohes i mire i gjermanishtes nga studimet e kryera ne Innsbruck, por edhe i frengjishtes elegante qe me pretket e tija do te habiste besimtaret e Zvicres ndersa sherbente si famullitar per afro 15 vjete.
Oratoria e tij spikaste ne pretke, ne konferenca e fjalime ku veçohet fjalimi i tij i zjarrte prane varrit te Avni Rrustemit, ne ceremonine varrimit te tij “Një lot e një lule mbi vorrin e Avni Rrustemit“ e shumë të tjera fjalime festive si për Fishtën etj.
Eshte edhe satirik, thumbues e polemist i shkathte dhe dallohet me botimet e tij ne revisten “Ora e Maleve“ ku se bashku me At Gjergj Fishten, Luigj Gurakuqin e Anton Harapin perbejne “katershen demokratike” te kohes.
Boton ne revistat “Hylli i Drites“, “Leka“, “Cirka“, “Kumbona e se dieles“, “Zani i Shna Ndout“, “Iliria“.
Ne vitin 1919 boton vëllimin “Për natë kazanesh“, vëllim humoristik plot anekdota, proverba etj. ndersa në “Zani i Shna Ndout“, 1920, një cikël tingëllimesh kushtuar Imzot Gjergj Kolecit, i njohur në fushën e atdhetarizmit shqiptar.
Njihet poemthi dramatik “Kuvendi dëshmorëve“ botuar nga Z. Omar Mali, etj.albanovaonline.com
Ka përkthyer në vitin 1936 nga gjermanishtja “Hermandi e Dorotea“ e Gëtes si dhe fragmente nga “Fausti”.
Nuk dihet për fatin e përkthimit të veprës “Wilhelm Tel“, por dihet përkthimi i melodramës “Shjor Puci“ vënë në skenë nga Shoqëria “Bogdani”.
Mbeten me vlere te posacme perkthimet e Getes, te Heines, Shilerit.
“Kumbona“ e Shilerit eshte pa dyshim kryevepra e autorit por edhe e perkthyesit D. Lazer Shantoja.
Prozat “Femije shqiptare ne lulishtet e huaja“, “Une ne Arkadje“, “Kodra mbas bregut“ e bejne artist modern ne letersine shqiptare.
Pseudonimet e D. Lazër Shantojës jane: Athanas Ziler, Omega, Liljan, D.Lz, Sh.Lz. Sh, D. L. Sh,Y. (Në “Shkolla e re”-1921 dhe “Leka”-1932).
Ne vitin 1924 merr pjesë në Levizjen kunder monarkise dhe drejton Gazeten "Ora e Maleve", duke mbajtur krahin e opozitës. Pas dështimit të kësaj Levizjeje i kercenohet jeta dhe si L. Gurakuqi, H. Prishtina e shume patriote te tjere largohet duke jetuar shume vite në mërgim, disa vite në Jugosllavi, më pas në Vjenë dhe më në fund sistemohet si kapelan në Zvicër ku shërben për 15 vjet.
Nga Vatikani Shantoja emërohet famullitar në fshatin zvicerian La Motte, ku shërben për 15 vitet e jetës së tij. Ndërkohë, nuk e ndërpret veprimtarinë politike të tij. Në Vienë nxjerr gazetën e tij “Ora e Shqipnisë” ku ekspozohen me forcë prirjet e qëndrimet e tij opozitare.
Fillimisht eshte famullitar në Bienne, ku predikon gjermanisht e me pas në La Motte, ku mbrenda nji kohe të shkurtë fiton famen si nje predikues i perkryre ne frëngjisht.
Me largimin e Zogut nga Shqipëria, Dom Shantoja kthehet në atdhe. Ne gusht 1939 kthehet mbas 15 vjetsh mërgim bashkë me të jemen në Shqiperi. Në vendlindje i behet nji pritje tepër e ngrohtë dhe D. Lazer Shantoja çon meshë në Kishën Katedrale e mban nji omeli të paharrueshme ku shkodranëve u thotë: «Më keni mbytë me gosti.»
28. 09. 1939- mban fjalimin me rasën e dorëzimit të Flamurit të Ri. Vendoset bashkë me të jemen në Tiranë. Ka shumë shpresa te epoka e re në të cilen ka hyre populli shqiptar.
Mars 1940- viziton Egjyptin ku takohet me shqiptarët e atjeshëm prej të cilëve largohet me përshtypjet me të mira.
Dhetor 1941- mbështet plotësisht qeverinë qe krijon miku i vet i vjetër e shoku i mërgimit, Mustafa Kruja. Bashkë me Ernest Koliqin, Mustafa Krujën, Zef Valentinin, Karl Gurakuqin, Xhevat Korçën etj. themelojnë në Tiranë “Institutin e Studimeve Shqiptare”, të parin në historinë e kombit tonë.
Është anetar i ketij Instituti. President i këtij Instituti është Ministri i Arsimit Ernest Koliqi, që do te mbahej me pas edhe si dekani i studimeve mbi të drejtën zakonore shqiptare.
Përballë tij, antarët e ketij Instituti jane ata qe pa frike mund te konsiderohen si baballarët e kulturës së kombit shqiptar te asaj përiudhe. Mes tyre ka fatin dhe nderin te jete edhe Dom Lazer Shantoja. Eshte ai qe do te kishte fatin te ishte i pari i pushkatuar nga diktatura komuniste qe do te instalohej pas dy vjetesh. Por mjerisht, pothuajse i tille do te ishte edhe fati i gjithe te tjereve. Ja konkretisht permbledhtas Ata dhe fati i tyre:
1.Vangjel Koça, mbytet në Adriatik gjatë udhëtimit për në Itali.
2.Aleksandër Xhuvani, i shpëtuar si vjehërr i Ramiz Alisë.
3.Anton Paluca, i përjashtuar nga profesioni i avokatit, vdes i përsekutuar në Shkodër.
4.At Anton Harapi, “armik i popullit“ pushkatohet mbas katër vjetësh.
5.Xhevat Korça, “armik i popullit” torturohet, vdes me grevë urije në burgun e Burrelit.
6.Mustafa Merlika Kruja ”armik i popullit”, vdes në mërgim ,Sh.B.A.
7.Ernest Koliqi, “armik i popullit“ , vdes në mërgim, Romë.
8.Dhimiter Berati, “armik i popullit”, vdes në mërgim, Sh.B.A.
9.At Giuseppe Valentini “armik i popullit“ nxirret jashtë nga Shqipërija.
10.Karl Gurakuqi, “armik i popullit“, vdes në mërgim , Itali.
11.Ekrem Vlora, “armik i popullit“, vdes në mërgim, Vjenë.
12.Nicola Lo Russo, këthen në atdheun e vet Itali.
Por le te vazhdojme edhe pak me kronologjine dhe datat:
Maj 1943- vritet në Tiranë prej njësiteve guerrile Ndok Gjeloshi, ish-pjesëmarrës në Revolucionin e Qershorit të 1924-it. Marrin pjesë në funeral Dom Lazër Shantoja, Dr. Xhevat Korca, Shuk Gurakuqi etj.
Shtator 1943- me kapitullimin e Italisë tërhiqet prej skenës politike. Vijon të merret me përkthime ndërsa vëzhgon me dhimbje të madhe luftën vllavrasëse qi ka fillue në Shqipni.
Le te ndalemi tashti me ne vecanti tek Dom Lazer Shanotja, tek Ai qe ne moshen 53 vjecare fillon ate kalvar qe perfundon ne plumbin e pushkatimit duke mbetur i pari meshtar i pushkatuar nga diktatura komuniste mbas vendosjes se te ashtuquajturit “pushtet popullor“.
Ideali dhe shpresa e tij per te shpetuar Shqiperine ishte vetem perendimi, dhe ne rastin konkret, Italia. Aq me teper kur kishte mire parasysh rrezikun e madh qe i kercenohej Shqiperise me fitoren e forcave komuniste te lidhuna pashmangshem me jugosllavet, ruset e per rrjedhoje edhe shkeputjen prej perendimit. Ne kete drejtim ka dhene maksimalisht kontributin e tij ndaj, kur fatet e Shqiperise tashme jane vendosur e kane fituar pikerisht ata qe do te shkaterronin Shqiperine, miqte e keshillojne te largohet perkohesisht malesh deri sa te jete ngjallur ndonje shprese per me mire ne te ardhmen.
30 janar 1945- Arrestohet në Sheldî, ku ishte strehuar prej 2 muajsh dhe sillet në Shkodër. Fillojnë torturat. Dërgohet në burgun e Tiranës.
5 mars 1945- Dom Lazri pushkatohet bashkë me patriotin Sulçe Beg Bushatin në rrethinat e Tiranës. Mbasi qe e kanë ekzekutuar, thërrasin për t’ i kryer shartet e dekës Át Viktor Volajn i cili rezulton njeriu i fundit qe ka pare kufomën e martirit.
Le t’i hedhim nje sy Dosjes perkatese e te shohim pse u arrestua, pse u torturua dhe pse u vra:
Dosja 174. Arrestimi dhe hetimi.
Flet-arresti i pritet me daten 30 janar 1945, megjithese ka tashme tre dite qe ka filluar hetimi i tij me akuzen si kriminel lufte dhe veprimtari kunder pushtetit popullor. Sic shihet nuk ka as dy muaj qe eshte marre ne dore pushteti prej komunisteve.albanovaonline.com
Lexojme proces – verbalin:
Proces verbal hetuesie
…i të quajturit Dom Lazer Shantoja…akuzuar si sabotator i Frontit Nac.Çl dhe tradhëtar i Popullit. Nga proces verbali i mbajtur me dt. 28 e 29 të këtij moji me hetues prokurorin…u mor ne pyetje…i pandehuri D. Lazer Shantoja…i cili deponon sa me poshte vijon:
-Kur Mustafa Kruja u emrue kryeminister unë kam shkue ne Berat si president i Institutit “Dante Alighieri” dhe si konsulent i Kulturës Popullore dhe aty kam mbajtë nji fjalim tue tregue veprat patriotike të Mustafa Krujës dhe të shtatë mërgimeve të tija.
-Kam shkue në Strugë, Shën Naum e Dibër dhe kam mbajtë konferenca përmbi turizmin e bukuritë e Shqipnisë, i ngarkuem nga ministri i atëhershëm, Dhimiter Berati.
-Kur asht arratisë Mustafa Kruja jam arratisë edhe unë. Unë shkova ma parë në Jugosllavi e prej andej në Zvicër, ndërsa ay kaloi për në Itali dhe ma vonë jemi takue në Gjenevë.
-Unë jam arratisur nga Shkodra me dt. 26-27 nanduer 1944 mbasi më thojshin shokët, si Beqir Valteri, se do të të vrasin partizanët.
-Unë, kur isha në Tiranë kam thirrë si mysafir 3-4 oficera gjerman, por çeshtje politike me ta nuk kam biseduar. Përveç nesh kanë kenë edhe Mons. Bumçi, Beqir Valteri, Skender Muço dhe djali i Xhafer Vilës me të shoqen.
-Ne periudhen qe jam arratise kam qëndruar në shtëpinë e Kol Sheldisë gjatë 27 ditëve, dhe me anën e tij dhe me kerkimin t’em Dedë Jakova, të cilit i kam kallxue se unë isha i arratisun, më ka çue nji palë kundra, nji shishe konjak, peshk të thatë, njala dhe tre kuti marmelate.
-Unë me Kolë Ashikun jam takue dy-tre herë me raste, se ky i fundit dilte ndër katunde dhe bante propagande kundër Frontit Nac. Çl. Shprehej në popull se ka me vete 2000 vetë; njikohësisht ka lajmëruar edhe Hasan Isufin mbi forcat që ai kishte
26.1.1945.
Firma
Bie ne sy nje firme (o Zot çfarë zhgarravine nga torturat) e nje te mbeturi sapo gjalle, nga torturat ne vend te nje firme prej intelektuali sic ishte tashme “i pandehuri”.
Proces-verbali i dyte:
Sot me dt. 29 merret në pyetje D. Lazer Shantoja…që thotë:
-Letrat që më tregohen e qe janë nji pjesë shqip e nji pjesë gjermanisht janë shënime ditore që mbaja unë mbi lëvizjet e mija.
-Kur kemi kenë të mbledhun unë, Dom Ndreu, Jak Zefi dhe Lush Hila më ka ardhë lajmi se do t’bahesh nji Lëvizje e shpejtë nga Malësia për të sulmue Shkodren. Këte lajm ma tha Dom Ndreu dhe e kishte marrë nga Kolë Ashiku, mbasi ky vinte shpesh poshtë e lart neper katunde.
-Me personat që shënohen në letra private nuk kam pasë ndonji lidhje por vijshin e më shifshin dhe më binin sende ushqimore me ngranë.
-Kam shkue në Shkrel, ku kam qëndrue nji natë në shtëpinë e priftit Dom Nikoll Gazulli. N’ato anë ishin edhe Mark Gjon Markaj e Llesh Marashi por unë nuk jam takue me ta. Mandej kam ikë e kam shkue në Dedaj dhe, atje kam qëndrue 22 ditë te Mark Tom Prela.
-Unë me Dan Hasanin nga Shkodra nuk jam takue ndonjiherë por me rastin që Shefqet Celkupa erdhi në Shkodër, ka shkue te Cuf Lohja dhe i asht dorëzue atij, ata të dy janë takue me Dan Hasanin që të ndermjetësonte per faljen teme.
-Riza Danin e Dan Hasanin i kam pasë miq me kohë.
Gjithsa thashë më sipër, i pranoj…e i firmos… D. L. Shantoja - 29 janar 1945.
Dhe tashti kerkohen dhe gjenden edhe deshmitaret qe akuzojne:
Raport- kundra Dom Lazer Shantojës:
Sot me dt. 9.2.1945 u prezantue para Komisionit për zbulimin e “Krimeve të Luftës“ J.A., 24 vjeç, nga Shkodra i cili mbas betimit tha: “…Di se e kanë dërgue në Egjypt per të propagandue te shqiptarët atje mbi fashizmin…Në kohen e Luftës Italo Greke…në tribunen e oratorëve në Shkodër, hypi Lazer Shantoja i cili me fjalë bombastike egzaltoi daten historike në të cilën Shqipëria merrte pjesë në nji front me atë të ushtrisë Imperiale. Me ate rast nxiste popullin që të merrte pjesë në luften kunder Greqisë...Më kujtohet nji tjeter fjalim në Katedralen e Shkodrës me rastin e përshpirtjes se nji kushuriri të Gjon Marka Gjonit, i cili ishte vra në frontin e Greqisë dhe merrte me këte rast medaljen, “D’oro alla memoria“, ku ai egzaltoi luften që po benin këmishat e zeza, indirekt nxiti antagonizmin fetar.
Deklaruesi dhe Komisioni hetimor kanë të njejten dhe të vetmen firmë të J.A. Pra rezulton se ai vete qe ishte kryetar i ketij komisioni hetimor te kryej edhe detyren e vete deshmitarit (me vone do te perfundonte edhe ky vete ne burgjet komuniste).
Si dokumenta plotesuese Dosja ka:
Fjalimi i tij “Shqipërija në kuadrin e Perandorisë Romake”, mbajtur me 28.9.1939, shtypur ne nje broshure e cila eshte fotografuar plotësisht. Eshte fotografuar gjithashtu edhe vendi ku është mbajtë ky fjalim dhe te tjera detaje te kesaj natyre.
Gjykimi:
Bëhet me një Akt Akuzë nga Prokuroria e Shkodres më 28 janar 1945 ku akuzohet se:
-Si bashkëpuntor i ngushtë i Mustafa Krujës ka mbajtur fjalim e ka thene…
-Si bashkëpuntor i ngushtë i Gjon Marka Gjonit…
-Si fashist i flaktë e ka shpallur publikisht se Shqipnija asht koloni italiane, mbasi Italia nuk del ma nga Shqipnia…
Faje këto që provohen në proçesverbalet e mbajtura me datat 28 e 29 të këtij moji
Me pohimet e tija dredharake ai i shmanget cdo faji e pergjegjesie…
Mbi bazen e Proces-verbalit të Prokurorisë Ushtarake të Korpusit III Shkodër, me akt akuzen e saj nr.11 dt.26 janar 1945,
Trupi gjykues me Kryetar N/kolonel Esat Ndreun dhe Anetare, Mustafa Iljazi e Partizan Hysni Lamen…merr në pyetje të pandehurin Dom Lazer Shantoja i cili tha se:
Jam arratisë nga Shkodra me 26-27 nanduer 1944 mbasi me thonin shokët se do të vrasin partizanët…
Kam punue në kohen e fashizmit me konferenca tue mprojtë cilësitë e Mustafa Krujës se ashtu më ishte mbushë mendja mue.albanovaonline.com
Mundësisht të më këndohen ata qe kam thanë me daten 28.I.1945 se gjana tjera nuk mbaj mend…
Denimi:
Ju kënduen ata të datës 28 dhe 29 dhe i pranoi thenjet e më siperme…
Prokurori mbasi bën analizen e fakteve, ngjarjeve dhe deshmive kërkon dënimin me vdekje. I pandehuri kërkoi lehtesimin e dënimit. Gjykata në bazë të Nenit 1 të Ligjit 21 dt. 19.12.1944 vendosi dënimin e tij : Me Vdekje.
Ky vendim i referohet Gjyqit të Naltë Ushtarak për shqyrtim i cili e percjell me nje: Komunikate e Gjykatës së Naltë Ushtarake Tiranë,
me 2 fruer1945 verteton se:
Dom Lazër Shantoja, i biri i Kelit dhe i Luçisë, 52 vjeç, lindur në Shkodër, prift katolik…i dënuar nga Gjykata Ushtarake e Krahinës së Shkodrës të Korpusit III me nr. 1, dt. 30.1.1945 me Vdekje si armik i popullit:
Në Fakt:
Dom Lazër Shantoja,
-Para datës 7 prill ka bashkëpunuar me tradhëtarin Mustafa Kruja për përmbysjen e rregjimit të Zogut dhe ka krijue lidhjet midis grupit të Mustafa Krujës dhe Grupit Bashkimi Kombëtar, i lindur në vitin 1938, si dhe për vëndosjen e rregjimit fashist në Shqipëri dhe sjelljen në Fron të një Princi nga Familja e Savojës si Mbret i Shqipërisë.
-Ka marrë subvencione nga fashizmi italian si i emigruar politik.
-Ka nxitë futjen e popullit shqiptar në luftë kundër fqinjëve të tij Greqi, Jugosllavi.
-Ka egzaltue jetën dhe veprat e Mustafa Krujës dhe si President i Institutit “Dante Alighieri” ka propagandue per fashizmin tue përça popullin shqiptarë.
-Mbas kapitullimit të Italisë është bërë një nga organizatorët e grupit fashist “Parti Indipendente“, i lidhur me tradhëtarin Kol Bib Mirakaj, Gjon Marka Gjoni etj.
-Ka pasë lidhje me tradhëtarin Kol Ashiku.
-Ka bashkëpunue me okupatorin nazist, është takuar me gjeneralin Filstum ku ka kenë prezent Mustafa Kruja e Mark Gjon Marku.
-Mbas agresionit fashist më 7 prill 1939 është këthyer në Shqipëri dhe ka bashkëpunue me armikun në sferat ma të lartat të rregjimit fashist.
-Më 1940 është ngarkuar nga Luogotenenca për të shkuar në Egjipt ku ka mbajtur Konferenca në koloninë shqiptare atje, ka ba propagandë pro fashizmit.
-Me radio e shtyp, agjitator e publicist, ka mbajtur shumë konferenca e fjalime.
-Fjalimi i tij me rastin e dorëzimit të flamurit shqiptar në Romë me dt. 28 shtator 1939 që është botuar edhe në broshurë të veçantë, në faqen 4 thotë: “Sot e mbrapa Shqipnia do të bëhet e do të mbetet për jetë Shqipni Romake, Shqipni fashiste. Dy kunora fatmadhe janë në stoli të kreut august të një Mbreti të vetëm dhe të pandarë. Populli shqiptar nuk ka muejtë kurrë me i tregue botës virtytet e tija të rracës së vjetër, veçse në gji të nji perandorije, në Romën e Çezarëve, në Romën e Papëve dhe sot e mbrapa, këte vlerë rraca jonë shqiptare asht shenjue t’ja tregojë botës nën Romën e Benito Musolinit“.
Vazhdojnë komentet për fq. 7 e në vazhdim
-Me trakte në muret e Tiranës, gjatë Luftës Italo-Greke është shpallur fjalimi i tij me titull: “Luften e fitojmë na“, ku ngrihet në qiell heroizmi i ushtrisë italiane dhe i aksit Romë-Berlin-Tokio që do të dilte fitues ndaj atij Anglez, Sovjetik dhe Amerikan.
Prandaj Gjykata e Lartë
VENDOSI:
Aprovimin e Vendimit të Gjykatës Ushtarake Shkodër të datës 30 janar 1945
Dënim
Me VDEKJE dhe konfiskim pasurije.[/b]
Perfundimi: Pushkatohet në Tiranë më 05.03.1945 në moshën 54 vjeçare.
Nuk ka Proces verbal të fjalës së fundit!
Ja pra perfundimi tragjik qe ai pati ne vendin e tij, per te cilin kaloi nje pjese jete te dhimbshme ne mergim dhe endrroi gjithnje te ishte prane tij. Kaq shume e deshi ate, kaq shume enderroi te kthehet e te vdese ne atdhe, por sigurisht jo keshtu.
Ja vetem disa pasazhe te shkurta , shkruar nga dora e tij, ne periudhen e mergimit:
[i]”Te falem nderes fort per kujdes qe ke me me mbajte me lajme, sepse tuj kene ketu i vetem gjindem i ndame prej shqyptarvet e prandej tuj marre ndonji shkrese prej atyne, disi me çilen syte e me bahet si me ju avite atdheut.”
“Mergimi asht nji gjyse burgut, e sikur ne burg andrrat, letrat, shortet jane ne rendin e dites.”
“Nji vjete i ri, nje kalendar i ri! Ne mesnate do t’u fikshin pak tana dritat. Ai terr simbolizonte vdekjen e vitit te vjeter. N’ata pak minuta terri, te tane Vjena do te ishte nji puthje e vetme. Me ma t’bukrin shej dashtnije kjo bote fillon vjetin e ri.
Mue ate nate m’u duk vehtja porsi nje larve. N’agonine e vjetit qi po vdiste njofta vdekjen t’ emen..” (Lazer Shantoja –Vepra, 2005, fq.9)
Dhe kur erdhi ne vendin e tij, mjerisht e priti ajo qe pame me lart. Por le t’i hedhim tashti nje sy deshmive te bashkekohesve dhe atyre qe e njohen:
Deshmi:
“Mehmet Shehu shpalli shtetrrethimin, urdhrin e dorezimit te armeve dhe brenda pak ditesh zbuloi fytyren e vertete te tijen, me vrasje, krime e raprezalje ne Malesite e Kelmendit dhe me arrestimet e klerikeve te pare. Pa kalue pak ditë nga ai i ashtuquejtuni “çlirim“ arrestohet në Sheldi prifti Dom Lazër Shantoja.
Student ndër më të shkëlqyemit e Seminarit Papnuer në Shkodër, ndërsa të naltat i pat përfundue në Insbruk t'Austrisë. Asht kenë Sekretar i Argjipeshkvit të Shkodrës, dhe famulltar në Sheldi. Edhe Ky përzihet me Opozitën në Revolucionin e 1924, dhe mbas dështimit të Tij, largohet nga Shqipnija për në Zvicërr. Atje ndej 15 vjet në mërgim. Punoi edhe atje për çeshtjen kombëtare, ashtu sikur ishte në Shqipni, tue mos kursye asgja për të mirën e Atdheut. Asht kenë edhe Drejtori gazetës "Ora e Maleve", dhe pa frigë e tham ka kenë pena ma e fortë në publiçistikë për Veriun, aq sa Faik Konica për Jugorët, "Binjokët" e Shqipnisë.
Fytyra e qeshun e Don Lazrit asht kenë gjithmonë shfaqja e shpërthimit të gazit që delte prej një zemre të gëzueme dhe një shpirti të pastër, se buzëqeshja e tij simbolizonte sinqeritetin e fjalës, që edhe pse të therte, kishte lezet me u ndigjue. Ishte i njoftun në fushën letrare të humorit. Asnjëherë letërsia shqipe nuk mund të shkruhet pa praninë e Dom Lazrit.albanovaonline.com
Dr.Prof. Angjela Çirinçione shkruen: "Historia e letërsise shqiptare pa emnin e Dom Lazër Shantojës, del e mangët dhe e vorfën".
Dom Lazri mbetet i pakrahasueshëm në fletët e gazetës "Ora e Maleve" me artikujt e shkruam për t'ardhmen demokratike. Ai ishte një antikomunist i betuem qysh i ri, prandej dhe konsiderohej prej komunistave fashist, mbasi Shqipninë Etnike e mendonte të realizueme nga rezultatet e Luftës së II. Ky ishte mendimi i shumë veteve që nuk gjejshin rrugë tjetër për realizimin e kësaj andrre, që si shifet nuk ka me dalë kurrë zhgjandërr.
Mbas arrestimit në Sheldi e mbajtën disa ditë në hetuesi të Shkodrës.
Mbasi i patën pre kambët dhe i patën thye edhe parakrahët, e lane pa asnjë mjekim.
I shtrimë në një dysheme çimentoje ushqehej me gojë dhe kafshonte ndonjë copë bukë të thatë, që xhullijt i hidhnin prej sportelit. Pinte ujë në një tas që ndodhej mbas derës. Lëvizte kalas nëpër dhomë ku nuk hynte asnjeri, mbasi qelbej nga nevojat e kryeme mbrenda dhomës. Nje dite thiren nanen e tij dhe i thane “Hajde e takoje djalin”. Nane shkreta hyni shend e vere me pa djalin. Hyni ne ate dhome qe ma mire nje dite ma pare te kishte hy ne vorr. E pau dhe i tha katilave: “Ma vritin, banje kete miresi. Mos ma leni djalin gjalle me vuejte keshtu. Aman, ma vritni sa ma pare!” A ka nane ne bote qe kerkon pushkatimin e djalit te Saj? E pra, po , kjo eshte nana e Dom Lazer Shantojes.
E nisën për Tiranë, ku edhe e ekzekutuen me datën 5 Mars 1945.”
(P. Konrad Gjolaj)
“Përpara se ta njifshem, pata ndigjue tue folë në Shkodër për këte famullitar të ri të kulturuem, i cili kishte bajtë mbi shpinë të mushkut nji pianofortë nëpër shtigjet e vështira të malit të Sheldisë. Prandej në mbarë atë zonë e quejshin “Famullitari i pianofortit.”
…Me çanten mbi shpatull e alpenstock (shkop alpinistik) në dorë iu ngjit alpeve në Shqipni, n’Austri e në Zvicër dhe mund të thuhet se ishte i paracaktuem me plane për nji vepër të madhe, e cila do të zbulonte fuqinë e tij krijuese gjeniale.
Fatkeqësisht krijimtarija e tij do të mbetet e ruejtun ndër proza të shkurta e shkëlqyese e pak në lirikat frymëzuese, margaritarë e diamanta qi dhetëfishojnë vlerën e tyne.
…Imzot Mjedja i cili mendonte me mbështetë edhe çdo nismë kulturore qytetare, muer vesh se flitesh për Shantojën dhe e emnoi Sekretar të vetin. E, poeti zbriti me librat e pianofortin e vet në Shkodër, i shoqnuem nga nji numër i madh famullitarësh të dashtun e të zemruem prej transferimit të tij. Shpesh, në mbramje, nga dritaret e katit të tretë të Pallatit Arqipeshkvnuer, n’atë kohë nji nga ndertesat ma të nalta të qytetit, ndigjoheshin nota të muzikës së Schuman-it e të Schubert-it poshtë në sheshin e katedrales e deri në arteriet e qytetit. Jehu i muzikës këndellte kalimtarët e habitun e të kënaqun me çue kryet kah dritoret e shëndrituna të pallatit.
…Më 1944 qe arrestue, hjedhë në nji burg të tmerrshëm e torturue në mënyrë shnjerzore: ia thyen eshtnat e duerve e të kambëve. Hecte tue u mbështetë mbi brryla e mbi gjuj. E ama, lejue me e vizitue, tue e pa n’ate gjëndje të mjerueshme, iu lut rojeve të burgut:
“vriteni, banie ket mëshirë, mos e leni me vuejtë kështu!”
…I rrëgjuem në mbarim të jetës nga torturat ma t’pa tregueshme, komunistat i a dhanë grushtin e fundit tue e vra me nji plumb në zverk. U vorrue në nji vend të panjoftun pa i u dijtë vorri. Po në të njajtën gropë, pranë trupit të Dom Lazrit, u hudh kufoma e Sulço Bej Bushatit, nji fisniku tetëdhetevjeçar musliman, mbasardhës i nji familjeje princore, qi sunduen në Verì të Shqipnisë gati të pavarun nga Porta e Naltë e Kostandinopolit, në shekullin e XVIII.”
(Prof. Ernest Koliqi)
“Në kulmin e krijimtarisë e të pjekurisë së tij, diktatura komuniste, pasi e akuzoi si agjent të SIM-it, të Gestapos, të Ovra-s, pasi e torturoi në mënyrë çnjerëzore, e pushkatoi së bashku me Sulço Begun, ende sot pa iu ditur varri i tyre!”
(Kolec Çefa, studjues)
“Dera hapej vetem në rastet kur merrnin ndonjë per ta pushkatuar ose per të sjellur nga jashtë. Atë natë u ndigjua dera dhe menjëherë shkuam per të pare. Mbështetur për mur rrinte Dom Lazri dhe Sulço Begu.
I kishte njohur dhe na kishte treguar i nipi, Myfit Bushati, i burgosur aty me ne.
U munduam t’i japim ndihmë e forcë, për të cilën Dom Lazri na falënderoi, por nuk vonoi shumë e erdhi menjëherë përgjegjësi që na largoi me kercënimin ”mjaft patë, ikni në vendet tuaja.”
Me ta marrë vesh se ishte si të thuash “përgjegjësi“, Dom Lazri ju drejtua:
“Ju lutem më vrisni, mos më lini ma gjatë në këte gjendje”, por përgjigja e tij, gjithë kërcënim, ishte: “kjo nuk është puna ime!”
Nuk më janë ndarë gjithë jetën ata dy sy. I hodhën ashtu si dy thasë aty poshtë në bodrum. Dom Lazri ishte i mbështjellur në një thes dhe vetëm kokën kishte përjashta.
E, në atë kokë të deformuar nga torturat, kishte dy sy të dalë që nuk munda t’i harroj gjithë jetën. I qelbeshin këmbët.
“Kujdes atë”, fliste me zor Sulço Begu. “Kam disa javë që flej me koken time tek këmbët e tija të kalbura. E kanë torturuar keqas me hekura të skuqur”.
Të nesërmen nuk i gjetëm më aty. I kishin varrosur”
(Xhemal Alimehmeti, bashkëvuajtës).
Gazmend Bërlajolli
Në nji artikull të paradokohshëm të Kristina Jorgaqit titullue “Mistifikimet mbi standardin dhe rolin e gegërishtes” (Shekulli, 17.12.2007), mënyrën e përcaktimit të standardit gjuhësor të shqipes autorja e vesh pikërisht me misticizma. Ajo rreket me na mbushë mendjen, maje tanash, se tosknishtja e paskish pasë të siguruem statusin e dialektit bazë të gjuhës standarde qysh prej periudhës së Rilindjes, sa me të bindë se edhe pa orientimin krahinor që ia caktoi nomenklatura komuniste rrjedhës të shqipes, fati që do ta ndiqte standardizimin paskish qenë tashma i paracaktuem. Dhe nji ndër spjegimet që ajo na jep, asht se tosknishtja arriti me u sintetizue në nji koine, ndërsa gegënishtja mbeti e përdegëzueme në dy variante të ndame, atë veriorin, shkodranishten, dhe jugorin, elbasanishten. Të ndalemi nji fije këtu. Ky argument asht ndër pjesët ma të stërpërsërituna të metarrëfimit komunist mbi fatin e standardizimit të shqipes, sado që kurrnjiherë nuk asht dhanë ndonji studim bindës për divergjencat kryesore mes shkodranishtes dhe elbasanishtes e që do të mjaftonin me i cilësue ato si dy variante vërtet të panjajtësueme. Mirëpo, çka gjejmë po i hymë zhbirilimit të këtij ‘bigëzimi’ kaq fort të trumpetuem? Ajo që do të na interesonte në veçanti, asht me ditë se në ç’rrugë vojti lavrimi i gegënishtes në Shkodër mbas miratimit të rregullave të Komisisë Letrare (1916-18) kur gegënishtja jugore miratohet si gjuhë zyrtare e shtetit shqiptar. A e mbështesin studiuesit e mirëfillë idenë e dallimeve të llahtarshme mes dy varianteve të gegënishtes edhe ma tej?
Kësodore, në nji kontrastim të thukët që i ban lulëzimit të variantit të shkruem të Shkodrës, ose shkodranishtes, me vernakularin e folun të këtij qyteti, ose shkodrançen, Selman Riza konkudon: “Pjerrja e gjuhëtarëvet dhe shkrimtarëvet Shkodranë drejt shpërshkodranizmit dhe panshqiptarizimit të tyne shpjegohet, sikurse vuna në pah parandej, prej bindjes se letrarishten e njâjtë për krejt Shqipninë do ta bajë të mundëshme vetëm një gegënishte fort e afëruene prej toskënishtes dhe prej rrethanës se shkodrançja qindpërqindshe ka ndodhë fort larg prej kësaj… Kjo evolutë e shkrimtaëvet dhe shkrimtarëvet Shkodranë implikon që këta për hir, pa dyshim t’interesit kombtar por edhe t’interesit vetiak… kanë heqë dorë një herë e mirë prej partikularizmës regjionale shenjimisht prej pretezës që tejshkrimi i shkodrançes të përbajë letrarishten e Gegnisë. Kjo evolutë implikon gjithashtu se letrarët shkodranë pranojnë me bashkëpunue në sendërgjimin e shkallëshkallshëm të letrarishtes së Shqipnisë tue u kënaqë me i sigurue dialektit të tyne vetëm pjesëmarrjen e meritueshëme”. Pra ndryshe prej normativistëve të periudhës komuniste, dhe siç po shihet, nxanësve të bindun të tyne, Riza konkludon se shkodranishtja “shpërshkodranizohet” për hir të interesave ma të mëdhaja, tue u shpërla prej idiosinkratizmave me qëllim të qartë që t’i afrohej shqipes së përgjithshme.
Madje, edhe në e përqafofshim për nji timtë krejt si të mirëqenë argumentin e egzistimit të dy varianteve të panjajtësueme të gegënishtes, pra të shkodranishtes e t’elbasanishtes, nuk mundemi me ardhë kurrqysh, tue ndjekë fillin e të gjykuemit logjik, te përfundimi i stërpërsëritun i metarrëfimit të periudhës diktatoriale, të cilin na e risjell Jorgaqi të kopjuem copë, me fjalë të tjera, gjoja-argumentin se ky ‘bigëzim’ i gegënishtes qenka ndër arsyet që i paskan dhanë krah brofjes së toskënishtes si gjuhë zyrtare kombtare. Nuk ka kurrfarë logjike me vazhdue me ngulmue se meqë na qenka sintetizue në nji koine të vetme mbrenda truellit të vet, tosknishtja duhej të imponohej vetiu si gjuhë shkrimi edhe mbi gegënishten jugore edhe mbi atë verioren, sidomos kur kjo e mbrama kish traditën vetjake ma të vjetër e ma të larmishme. Tekembrama, kushdo që mendon shqiptarisht, i vumë para tri variantesh garuese për nji gjuhë shkrimi kombtare, e para veriore, e dyta e mesme dhe e treta jugore, kish me ia shque menjirend variantit të mesëm atributin pë ta përmbushë ma së miri e ma së drejti këtë zyrë.
Kështu, ç’asht e drejta, edhe ndodhi. Vetëm mbas përcaktimit të nji alfabeti të përbashkët më 1908, iu hap rruga punës konkrete për përcaktimin edhe të nji gjuhe të përbashkët kombtare. Pra, kjo nuk ishte ndërmarrje që u krye në kohë të Rilindjes, kur ende nuk ish zgjidhë as edhe çashtja e nji alfabeti të njisuem kombtar. Rilindasit e shumta mbështeteshin dhe mbindërtonin mbi dialekin e krahinës së vet, porse pikëpamjet e tyne konvergjonin drejt idesë së nji gjuhe mbarëkombtare të ndërmjetme. Kështu, po e zamë, Sami Frashëri — me përgatitje prej filologu — shprehej në favor të nji gjuhe qendrore, ndonëse pa e specifikue konkretisht të folmen e Elbasanit. Ai ngulmonte që kryeqyteti shqiptar të themelohej diku në qendrën e Shqipnisë dhe se gjuha që do të zhvillohej nga banorët e tij, të cilët do të vinin nga çdo vis i Shqipnisë, do të përbante bazë të shëndoshë për ni gjuhë të përbashkët standarde.
E mbledhun në Shkodër për dy vjet pune intensive (1916-18), Komisia Letrare e Shqipes (KLSh), në përbamje të të cilës krahas shkodranëve si Luigj Gurakuqi, At Gjergj Fishta, At Vinçenc Prendushi, Dom Ndre Mjeda etj., ndodheshin edhe gjakovari Anton Paluca, elbasanasit Aleksandër Xhuvani, Josif Haxhimima, korçarët Hafiz Ali Korça e Sotir Peci, Sali Nivica nga Kurveleshi, si dhe albanologu austriak Maximilian Lambertz e ai slloven Rajko Nachtigall, vendosi të parin variant zyrtar të shqipes, me qëllim të përafrimit të “të dy gojëve të shqipes”. Komisia, shkruen Luigj Gurakuqi, mis (pjesëmarrës) i saj, zgjodhi për bazë së gjuhës së përbashkët dialektin e Elbasanit, “tue qenë se dialekti i Elbasanit edhe ndën pikëpamjen e formavet, por sidomos ndën pikëpamjen e sintaksës asht si nji urë në mes të toskënishtes e të gegënishtes”. Aleksandër Xhuvani, i cili si njohës i elbasanishtes do të ndihmonte për ta sendërtue gjuhën e zgjedhun, e konfirmon rolin që pati KLSh për sheshimin e dallimeve mes shkodranishtes e elbasanishtes: “në mbledhjet e asaj Komisie ku ata marrë pjesë edhe unë, duel çashtja e formimit të nji gjuhe të përbashkët shkrimi dhe si bazë për këtë punë u vendos që të merret gjuha e Shqipnisë së mesme dhe ma fort ajo e Elbasanit. Për këtë qëllim ajo Komisi vu disa rregulla për shkrimin e gjuhës. Këto rregulla kishin për qëllim që të afroshin shkrimin e dy dialekteve dhe këto patën influencën e tyne mbi shkrimin e pastajëm të gjuhës e sidomos të gegënishtes”. Pra, studiues që përfaqësonin vise të ndryshme shqiptare, bashkë me kolegë albanologë të huej, nuk kishin arritë me e kapë “rolin mbizotnues të toskënishtes” gjatë periudhës rishtazi të përfundueme të Rilindjes. U desh të vinte nji periudhë me orientime totalitare, e për ma shum partikulariste, për ta mbjellë këtë besojmë, e cila, me sa shihet, ende dhe kryefortësisht, po ngulmon.
Jo rastësisht zadhanësit e metarrëfimit diktatorial, sikurse asht rasti me artkullin e Jorgaqit fjala vjen, e kapërcejnë krejt periudhën prej Komisisë Letrare të Shqipes (KLSh) e deri në vitet e para mbas LDB-së, kur vendimet e KLSh-së ishin fuqizue dhe kishin nisë me u shtri edhe ndër viset jugore, sidomos ndër shkresa zyrtare e botime didaktike, megjithëqë jo – dhe fatmirësisht — në letërsi. Asht e kuptueshme se pse diktatura stisi metarrëfime të tilla që do ta përligjnin imponimin e dialektit të elitës së rishtkrijueme: ideologjitë janë gjithnji të mbarsuna me këso metarrëfimesh. Nuk kuptoj pse sot, kur kjo ideologji do të duhej me qenë e perëndueme, duhet me vazhdue shumfishmi i sajesave të saj, përveçse për me e zgjatë privilegjimin krahinor të mundsuem prej kësaj politike, tue i shpërfillë, njikohësisht, ankesat në shtim të qendrave veriore si Shkodra e Prishtina, interesat ma të gjanë kombtarë dhe realitetet që po i krijon, për herë të parë, komunikimi i shlirë e gjithnji ma i dendun i shqiptarëve prej të tana viseve, si dhe prirjet vetërregullese që po i përfaq gjuha e kryeqytetit shqipar, Tiranës, ku kanë zanë ma në fund të ndeshen prumjet gjuhësore të shqiptarëve prej nji gjeografie të gjanë shqiptare dhe madje kurrnjiherë ma parë të dëshmueme (sado që ende me nji mungesë të ndjeshme të varieteteve prej jashta kufijve administrativë të Shqipnisë).
Edhe projekti i zhdrivilluem prej Selman Rizës, para këtij standardizimi aktual të shqipes, për nji “pangegënishte letrare” asht nji përpjekje tjetër, ani që paksa e ndryshme, në të njejtin hulli – me i qëmtue format e nji shqipeje mbarëkombtare të ndëmjetme. Simbas tij, pangegënishtja ishte “nji gegënishte letrare, që asht jo motra binjake as madje motra ma e madhe, por nana si e ndëngegënishtevet të ndryshme ashtu edhe e vetë toskënishtes letrare… gjithë së këndejmi tagri (i saj, G.B.) me u ba qysh sod gjuha zyrtare e Shtetit Shqiptar, kurse ma vonë, në një t’ardhëshme jo gjithaq të largtë, edhe diç ma shum se vetëm kaq”. Pra, jo vetëm misët e KLSh-së dhe gjuhëtarët e periudhës së Luftës së Parë Botnore, por as Selman Riza në periudhën e Luftës së Dytë Botnore, nuk e hetonin këtë “mbizotnim të toskënishtes në periudhën e Rilindjes”, aq ma pak të njatij “kontributi thelbsor” që paskish pasë dhanë “Albania” e Konicës.
Xhuvani e Riza, që Jorgaqi me shum të tjerë zadhanës të metarrëfimit diktatorial i rreshtojnë ndër përkrahësit e standardizimit aktual të shqipes, ndërruen orientim vetëm mbas urdhnave të premë të të gjithpushtetshmes parti-shtet. Nuk më duket prandaj punë me mend me i trashë mistifikimet lidhun me standardizimin e shqipes mbas LDB-së tue i dhanë atij përmasa kulturore e historike që kurrë nuk i ka pasë, sidomos kur fakti që diktatura komuniste e përcaktoi orientimin zhvillimor të standardit të shqipes ma nuk asht as e panjohun as nuk përban asfarë tabuje. Madje, gjuhëtarja amerikane Janet Byron, të cilën Jorgaqi & co. po ashtu mundohen më kot me e rreshtue krah mistifikimeve që bajnë për shtegun e standardizimit, asht në fakt e para që bani lidhjen mes përkatësisë krahinore të klikës komuniste dhe vendosjes së toskënishtes në bazë të standardit gjuhësor mbas LDB-së. “Shumica e udhëheqësve që rrëmbyen pushtetin ishin toskë; gegët kishin luejtë rol të parandaësishëm në lëvizjen komuniste. Për ma shum, krahina veriore gegënisht-folëse ishte bastion i katolicizmit, dhe prandaj u diskreditue … Më 1952, Lidhja e Shkrimarëve Shqiptarë, grup intelektualësh i kontrolluem prej partisë, mori vendim se toskënishtja duhej me qenë i vetmi dialekt i përdorun në publikime” nënvizon J. Byron në studimin e vet mbi standardizimin e shqipes.
Pra, epërsia e tosknishtes nuk vjen fare nga koha e Rilindjes – ajo vjen si nji imponim partiak i nji klike udhëheqësish me përkatësi krahinore prej jugut që rrëmbejnë pushtetin dhe imponojnë mbas mirakandeve të tyne, dhe kjo e vërtetë nuk ka nevojë për kurrfarë mistifikimesh. Kjo, tekembrama, asht argumentue bindshëm edhe prej gjuhëtarësh të tillë të mirënjohun si Bahri Beci e Rexhep Ismajli. Apologjistët e këtij lloj standardizimi kanë përgjegje të gatshme edhe këtu, që sërishmi na vjen e përsëritun prej Jorgaqit: “kështu ka ndodhë në të tana gjuhët e rruzullit – njani dialekt asht vu për bazë të gjuhës kombtare”. Merren, rëndom, për ilustrim, shembulli i frangjishtes, ose i italishtes, anglishtes britanike a ndonji tjetër. Mirëpo, bota njeh praktika të tjera sandardizimi që apologjistët nuk na i përmendin kurrë. Norvegjishtja, fjala vjen, njeh dy gjuhë standarde paralele, nji i quejtun bokmål, që bazohet deri diku në shqiptimin norvegjez të danishtes nga koha kur Norvegjia ndodhej në pushtimin danez; i dyti, i quejtun nynorsk, asht i bazuem mbi krahasimin e dialekteve të ndryshme norvegjeze. Të dyja variantet standarde gëzojnë përdorim publik e përkrahje të njilojtë qeveritare. Gjermanishtja standarde buron jo prej nji dialekti tradicional të nji krahine të caktueme, por asht zhvillue si gjuhë e shkrueme nëpërmjet nji procesi disashekullor, në të cilin shkrimtarët përpiqeshin me shkruejtë në nji mënyrë të kuptueshme për nji areal sa ma të gjanë dhe deri nga viti 1800 germanishtja standarde, thueja kryekëput, ishte gjuhë veç e shkrueme. Në atë kohë, gjermanët veriorë që folnin dielekte që konsideroheshin të ulta dhe shum të ndryshme nga gjermanishtja standarde, e mësonin atë gati si gjuhë të huej. Ma vonë ishte shqiptimi verior ai që nisi të konsiderohej standard dhe u përhap drejt jugut. Anglishtja amerikane nuk njeh nji variant standard të zyrtarizuem, porse shqiptimi i përgjithshëm amerikan konsiderohet jozyrtarisht si gjuhë standarde, sepse prej shumicës së amerikanëve konsiderohet si “anglishte pa theks”. Nuk asht pra se “i gjithë rruzulli” ndjek modelin e imponimit të nji dialekti mbi tjetrin. Linguisti amerikan Einar Ingvald Haugen e nënvizon mirëfilli problemin e standardizimit me favorizim të skajshëm të nji dialekti: “me e zgjedhë nji varietet të vetëm si normë d.m.th. me e favorizue grupin e njerëzve që e fol atë varietet. Kjo u jep prestigj si bartës të normës si dhe epërsi të dukshme në garën për pushtet e pozita”. Për ma shum – kisha me i shtue këtij vrojtimi – i ven në pozita të palakmueshme, tue i ba pre përbuzjesh e tue i veshë me komplekse inferioriteti, folësit e varieteteve të tjera, me çka nisin e rrallohen jo vetëm trajtat e fjalëve dhe fjalët që devijojnë prej variantit standard, por nën trysninë e standardit, nis e vdarren visaret gjuhësore, e gjithë begatia frazeologjike e shpirtnore, tue rezultue kësisoj me nji vorfnim të vetë gjuhës kombtare. Kjo nuk duket se i shqetëson aspak protagonistët e standardizimit të periudhës komuniste, e me ç’po shihet, as dishepujt e tyne.
Po ashtu, tue e ditë se modelet standardizuese diktohen prej rrethanave specifike të kulturave të ndryshme, dhe të përballun me nji realitet si ky i joni shqiptar, ku kategorizimet Gegë e Toskë vazhdojnë me qenë të gjalla e madje tejet të ndjeshme edhe sot e kësaj dite, asht punë e pamend me i vazhdue politikat pajambajtëse të periudhës diktatoriale në fushë të planifikimit gjuhësor, që ma vonë do të munden me çue në përçamje edhe ma të thella. Argumente të tilla si “kështu e ka i gjithë rruzulli” janë të vagëta kundrejt damkës së “të njollosunit” që ta mvesh ky standardizim përjashtues, e për ma shum, kundrej vorfnimit që pason nga rrekja për shlyemjen e njikësaj damke. Vetë natyra e realitetit shqiptar asht e tillë që e parapëlqen modelin e ndërveprimit të dialekteve, jo imponimin e drejtpërdrejtë të njanit mbi tjetrin, dhe ky asht modeli që do të duhej me ndjekë planifkimi gjuhësor i t’ardhmes.
Fatmirësisht, mtesat e sotme të gegënishtes letrare nuk janë për kthim në gjendjen e dy varianteve gjuhësore. Ato rreken me e zhveshë këtë varietet gjuhësor prej kategorizimit si variant i ulët (loëë) e me ia zgjanue asaj prestigjin prej nji substandardi (high) - të cilin, simbas Rexhep Ismajlit, Imri Badallajt, Ledi Shamku-Shkrelit, Mehmet Elezit, Shkumbin Munishit e gjuhëtarëve të tjerë që po ia trajtojnë mëkambjen, gegnishtja letrare vazhdon me e gëzue me gjithë grushtat e randë që mori prej diktaturës. E gjithë kjo me qëllim që të mos munden me u shpërfillë, në planifikimet gjuhësore të t’ardhmes, prumjet prej variantit të gegnishtes letrare. Dhe, me sa duket, mospajtimi sot s’ka të bajë me vetë prestigjin prej substandardi të gegnishtes letrare, por me hapësinat gjeografike në të cilat ky variant letrar perceptohet si substandard. E, kuptohet, pika ma e nxehtë e kësaj hapësine mbetet Tirana. Me këshillën prindore që u jep shqiptarëve të “Republikës së Shqipnisë” për ta zbatue me përpikmëni standardin aktual në mjedise publike, Jorgaqi pa dyshim rreshtohet përbri atyne linguistëve që refuzojnë me i njohtë status substandardi gegnishtes mbrenda territorit të shtetit shqiptar, e ma së forti, mbrenda Tiranës, në nji kohë kur prania e elementeve të gegnishtes ka nisë me u ngulitë në varietetin e vetërregulluem të gjuhës së kryeqyetit shqiptar, por edhe të gjuhës së komunikimit gjithnji e ma të dendun Prishtinë-Tiranë, dy kryeqendrave ma rrezatuese të kulturës shqiptare. A me vazhdue me shpërfilljen e këtyne zhvillimeve në emën të “detyrës së padiskutueshme për respektimin e standardit”?
Ankesat që vijnë nga adresa kijuesish e studiuesish gegë, kur të spastrohen prej vijave nervoze të lapsit që ndojherë i shoqnojnë, del se përqendrohen kryesisht në paskajoren dhe fjalësin e gegënishtes. Ndonëse apologjistët e standardit aktual përgjithësisht tmerrohen prej idesë së përfshimjes së paskajores gege, ajo çka e shquen Jorgaqin prej kolegëve të vet të të njejtit taborr asht se, ndryshe prej tyne, që nemose deklarativisht pranojnë mundësinë për hapje ma të madhe ndaj fjalësit verior, ajo çashtjen e dialekteve e quen krejt “të tejkaluem”. Nëse me këshillën e Jorgaqit e quejmë të mbyllun çashtjen e dialekteve, tue e ulë kësisoj qëllimisht variantin letrar gegë në varietet thjesht dialektor, dhe në planifikimet e ardhshme gjuhësore bazohemi veç në zhvillimet e mbrendshme të standardit aktual, do të detyrohemi me i pranue të tana evolutat partikulariste të nëntosknishteve krahinore që po shquhen përherë e ma fort në përdorimin empirik të standardit, sa t’ardhuna drejtprërdrejt prej toskësh që i fusin tue mos shque dallime të ndjeshme mes vernakularit të tyne dhe standardit, sa prej gegësh që i shkërbejnë në përpjekjen e tyne për ta përvetësue atë si gjuhë prestigji, të gjitha këto të shoqnueme me spastrimin, përherë e ma të madh, të çdo elementi të standardit që po perceptohet si “skajshmënisht gegë”. Kësodore do të mbylleshim edhe ma tej në fortesën standard, tue e malcue ma tej gjendjen, ndërkohë që ankesat prej arealeve veriore po vijnë tue na u shtue. Aq ma pak mundemi me e sanue gjendjen nëse ngulmojmë, sikurse Jorgaqi, me e vazhdue me e vu shenjën e barazimit ndërmjet nocioneve “gjuhë standarde” dhe “gjuhë letrare”. Më bahet mue, se shtegdaljen mundemi me e gjetë pikërisht në zhdrymjen dhe ridimensionimin e “gjuhës letrare”. Nëse “gjuhë standarde” asht ai varietet gjuhe që gëzon nji status ligjor (ose pothuejse ligjor) dhe që promovohet ndër shkolla e administratë e media (sidmos të shtypuna), “gjuha letrare” asht cilido regjistër gjuhe që përdoret ndër shkrime letrare, liturgjike etj., e që, tue qenë ma i shlirë ndër forma e në landë, të shërbejë për ta çlirue kreativitetin artistik, dhe me kohë, e me hove, edhe për t’ia ushqye dejtë edhe vetë gjuhës standarde. Mjaft krijues të rij, tekembrama, kanë nisë me e hetue këmishën e ngushtë të standardit gjuhësor dhe ndër krijimet e tyne kanë kohë që rravgojnë, me mjaft sukses e arritje, edhe jashtë tij. Ndryshe prej krijuesit, gjuhëtari ngarkohet me detyrën me e hetue gjuhën, prirjet dhe kahet e saj, jo me i vu penda a me qitë semaforë; aq ma pak, bile, me i kundrue njikëta si udhëcaktues të përjetshëm të saj.
Kësodore, në nji kontrastim të thukët që i ban lulëzimit të variantit të shkruem të Shkodrës, ose shkodranishtes, me vernakularin e folun të këtij qyteti, ose shkodrançen, Selman Riza konkudon: “Pjerrja e gjuhëtarëvet dhe shkrimtarëvet Shkodranë drejt shpërshkodranizmit dhe panshqiptarizimit të tyne shpjegohet, sikurse vuna në pah parandej, prej bindjes se letrarishten e njâjtë për krejt Shqipninë do ta bajë të mundëshme vetëm një gegënishte fort e afëruene prej toskënishtes dhe prej rrethanës se shkodrançja qindpërqindshe ka ndodhë fort larg prej kësaj… Kjo evolutë e shkrimtaëvet dhe shkrimtarëvet Shkodranë implikon që këta për hir, pa dyshim t’interesit kombtar por edhe t’interesit vetiak… kanë heqë dorë një herë e mirë prej partikularizmës regjionale shenjimisht prej pretezës që tejshkrimi i shkodrançes të përbajë letrarishten e Gegnisë. Kjo evolutë implikon gjithashtu se letrarët shkodranë pranojnë me bashkëpunue në sendërgjimin e shkallëshkallshëm të letrarishtes së Shqipnisë tue u kënaqë me i sigurue dialektit të tyne vetëm pjesëmarrjen e meritueshëme”. Pra ndryshe prej normativistëve të periudhës komuniste, dhe siç po shihet, nxanësve të bindun të tyne, Riza konkludon se shkodranishtja “shpërshkodranizohet” për hir të interesave ma të mëdhaja, tue u shpërla prej idiosinkratizmave me qëllim të qartë që t’i afrohej shqipes së përgjithshme.
Madje, edhe në e përqafofshim për nji timtë krejt si të mirëqenë argumentin e egzistimit të dy varianteve të panjajtësueme të gegënishtes, pra të shkodranishtes e t’elbasanishtes, nuk mundemi me ardhë kurrqysh, tue ndjekë fillin e të gjykuemit logjik, te përfundimi i stërpërsëritun i metarrëfimit të periudhës diktatoriale, të cilin na e risjell Jorgaqi të kopjuem copë, me fjalë të tjera, gjoja-argumentin se ky ‘bigëzim’ i gegënishtes qenka ndër arsyet që i paskan dhanë krah brofjes së toskënishtes si gjuhë zyrtare kombtare. Nuk ka kurrfarë logjike me vazhdue me ngulmue se meqë na qenka sintetizue në nji koine të vetme mbrenda truellit të vet, tosknishtja duhej të imponohej vetiu si gjuhë shkrimi edhe mbi gegënishten jugore edhe mbi atë verioren, sidomos kur kjo e mbrama kish traditën vetjake ma të vjetër e ma të larmishme. Tekembrama, kushdo që mendon shqiptarisht, i vumë para tri variantesh garuese për nji gjuhë shkrimi kombtare, e para veriore, e dyta e mesme dhe e treta jugore, kish me ia shque menjirend variantit të mesëm atributin pë ta përmbushë ma së miri e ma së drejti këtë zyrë.
Kështu, ç’asht e drejta, edhe ndodhi. Vetëm mbas përcaktimit të nji alfabeti të përbashkët më 1908, iu hap rruga punës konkrete për përcaktimin edhe të nji gjuhe të përbashkët kombtare. Pra, kjo nuk ishte ndërmarrje që u krye në kohë të Rilindjes, kur ende nuk ish zgjidhë as edhe çashtja e nji alfabeti të njisuem kombtar. Rilindasit e shumta mbështeteshin dhe mbindërtonin mbi dialekin e krahinës së vet, porse pikëpamjet e tyne konvergjonin drejt idesë së nji gjuhe mbarëkombtare të ndërmjetme. Kështu, po e zamë, Sami Frashëri — me përgatitje prej filologu — shprehej në favor të nji gjuhe qendrore, ndonëse pa e specifikue konkretisht të folmen e Elbasanit. Ai ngulmonte që kryeqyteti shqiptar të themelohej diku në qendrën e Shqipnisë dhe se gjuha që do të zhvillohej nga banorët e tij, të cilët do të vinin nga çdo vis i Shqipnisë, do të përbante bazë të shëndoshë për ni gjuhë të përbashkët standarde.
E mbledhun në Shkodër për dy vjet pune intensive (1916-18), Komisia Letrare e Shqipes (KLSh), në përbamje të të cilës krahas shkodranëve si Luigj Gurakuqi, At Gjergj Fishta, At Vinçenc Prendushi, Dom Ndre Mjeda etj., ndodheshin edhe gjakovari Anton Paluca, elbasanasit Aleksandër Xhuvani, Josif Haxhimima, korçarët Hafiz Ali Korça e Sotir Peci, Sali Nivica nga Kurveleshi, si dhe albanologu austriak Maximilian Lambertz e ai slloven Rajko Nachtigall, vendosi të parin variant zyrtar të shqipes, me qëllim të përafrimit të “të dy gojëve të shqipes”. Komisia, shkruen Luigj Gurakuqi, mis (pjesëmarrës) i saj, zgjodhi për bazë së gjuhës së përbashkët dialektin e Elbasanit, “tue qenë se dialekti i Elbasanit edhe ndën pikëpamjen e formavet, por sidomos ndën pikëpamjen e sintaksës asht si nji urë në mes të toskënishtes e të gegënishtes”. Aleksandër Xhuvani, i cili si njohës i elbasanishtes do të ndihmonte për ta sendërtue gjuhën e zgjedhun, e konfirmon rolin që pati KLSh për sheshimin e dallimeve mes shkodranishtes e elbasanishtes: “në mbledhjet e asaj Komisie ku ata marrë pjesë edhe unë, duel çashtja e formimit të nji gjuhe të përbashkët shkrimi dhe si bazë për këtë punë u vendos që të merret gjuha e Shqipnisë së mesme dhe ma fort ajo e Elbasanit. Për këtë qëllim ajo Komisi vu disa rregulla për shkrimin e gjuhës. Këto rregulla kishin për qëllim që të afroshin shkrimin e dy dialekteve dhe këto patën influencën e tyne mbi shkrimin e pastajëm të gjuhës e sidomos të gegënishtes”. Pra, studiues që përfaqësonin vise të ndryshme shqiptare, bashkë me kolegë albanologë të huej, nuk kishin arritë me e kapë “rolin mbizotnues të toskënishtes” gjatë periudhës rishtazi të përfundueme të Rilindjes. U desh të vinte nji periudhë me orientime totalitare, e për ma shum partikulariste, për ta mbjellë këtë besojmë, e cila, me sa shihet, ende dhe kryefortësisht, po ngulmon.
Jo rastësisht zadhanësit e metarrëfimit diktatorial, sikurse asht rasti me artkullin e Jorgaqit fjala vjen, e kapërcejnë krejt periudhën prej Komisisë Letrare të Shqipes (KLSh) e deri në vitet e para mbas LDB-së, kur vendimet e KLSh-së ishin fuqizue dhe kishin nisë me u shtri edhe ndër viset jugore, sidomos ndër shkresa zyrtare e botime didaktike, megjithëqë jo – dhe fatmirësisht — në letërsi. Asht e kuptueshme se pse diktatura stisi metarrëfime të tilla që do ta përligjnin imponimin e dialektit të elitës së rishtkrijueme: ideologjitë janë gjithnji të mbarsuna me këso metarrëfimesh. Nuk kuptoj pse sot, kur kjo ideologji do të duhej me qenë e perëndueme, duhet me vazhdue shumfishmi i sajesave të saj, përveçse për me e zgjatë privilegjimin krahinor të mundsuem prej kësaj politike, tue i shpërfillë, njikohësisht, ankesat në shtim të qendrave veriore si Shkodra e Prishtina, interesat ma të gjanë kombtarë dhe realitetet që po i krijon, për herë të parë, komunikimi i shlirë e gjithnji ma i dendun i shqiptarëve prej të tana viseve, si dhe prirjet vetërregullese që po i përfaq gjuha e kryeqytetit shqipar, Tiranës, ku kanë zanë ma në fund të ndeshen prumjet gjuhësore të shqiptarëve prej nji gjeografie të gjanë shqiptare dhe madje kurrnjiherë ma parë të dëshmueme (sado që ende me nji mungesë të ndjeshme të varieteteve prej jashta kufijve administrativë të Shqipnisë).
Edhe projekti i zhdrivilluem prej Selman Rizës, para këtij standardizimi aktual të shqipes, për nji “pangegënishte letrare” asht nji përpjekje tjetër, ani që paksa e ndryshme, në të njejtin hulli – me i qëmtue format e nji shqipeje mbarëkombtare të ndëmjetme. Simbas tij, pangegënishtja ishte “nji gegënishte letrare, që asht jo motra binjake as madje motra ma e madhe, por nana si e ndëngegënishtevet të ndryshme ashtu edhe e vetë toskënishtes letrare… gjithë së këndejmi tagri (i saj, G.B.) me u ba qysh sod gjuha zyrtare e Shtetit Shqiptar, kurse ma vonë, në një t’ardhëshme jo gjithaq të largtë, edhe diç ma shum se vetëm kaq”. Pra, jo vetëm misët e KLSh-së dhe gjuhëtarët e periudhës së Luftës së Parë Botnore, por as Selman Riza në periudhën e Luftës së Dytë Botnore, nuk e hetonin këtë “mbizotnim të toskënishtes në periudhën e Rilindjes”, aq ma pak të njatij “kontributi thelbsor” që paskish pasë dhanë “Albania” e Konicës.
Xhuvani e Riza, që Jorgaqi me shum të tjerë zadhanës të metarrëfimit diktatorial i rreshtojnë ndër përkrahësit e standardizimit aktual të shqipes, ndërruen orientim vetëm mbas urdhnave të premë të të gjithpushtetshmes parti-shtet. Nuk më duket prandaj punë me mend me i trashë mistifikimet lidhun me standardizimin e shqipes mbas LDB-së tue i dhanë atij përmasa kulturore e historike që kurrë nuk i ka pasë, sidomos kur fakti që diktatura komuniste e përcaktoi orientimin zhvillimor të standardit të shqipes ma nuk asht as e panjohun as nuk përban asfarë tabuje. Madje, gjuhëtarja amerikane Janet Byron, të cilën Jorgaqi & co. po ashtu mundohen më kot me e rreshtue krah mistifikimeve që bajnë për shtegun e standardizimit, asht në fakt e para që bani lidhjen mes përkatësisë krahinore të klikës komuniste dhe vendosjes së toskënishtes në bazë të standardit gjuhësor mbas LDB-së. “Shumica e udhëheqësve që rrëmbyen pushtetin ishin toskë; gegët kishin luejtë rol të parandaësishëm në lëvizjen komuniste. Për ma shum, krahina veriore gegënisht-folëse ishte bastion i katolicizmit, dhe prandaj u diskreditue … Më 1952, Lidhja e Shkrimarëve Shqiptarë, grup intelektualësh i kontrolluem prej partisë, mori vendim se toskënishtja duhej me qenë i vetmi dialekt i përdorun në publikime” nënvizon J. Byron në studimin e vet mbi standardizimin e shqipes.
Pra, epërsia e tosknishtes nuk vjen fare nga koha e Rilindjes – ajo vjen si nji imponim partiak i nji klike udhëheqësish me përkatësi krahinore prej jugut që rrëmbejnë pushtetin dhe imponojnë mbas mirakandeve të tyne, dhe kjo e vërtetë nuk ka nevojë për kurrfarë mistifikimesh. Kjo, tekembrama, asht argumentue bindshëm edhe prej gjuhëtarësh të tillë të mirënjohun si Bahri Beci e Rexhep Ismajli. Apologjistët e këtij lloj standardizimi kanë përgjegje të gatshme edhe këtu, që sërishmi na vjen e përsëritun prej Jorgaqit: “kështu ka ndodhë në të tana gjuhët e rruzullit – njani dialekt asht vu për bazë të gjuhës kombtare”. Merren, rëndom, për ilustrim, shembulli i frangjishtes, ose i italishtes, anglishtes britanike a ndonji tjetër. Mirëpo, bota njeh praktika të tjera sandardizimi që apologjistët nuk na i përmendin kurrë. Norvegjishtja, fjala vjen, njeh dy gjuhë standarde paralele, nji i quejtun bokmål, që bazohet deri diku në shqiptimin norvegjez të danishtes nga koha kur Norvegjia ndodhej në pushtimin danez; i dyti, i quejtun nynorsk, asht i bazuem mbi krahasimin e dialekteve të ndryshme norvegjeze. Të dyja variantet standarde gëzojnë përdorim publik e përkrahje të njilojtë qeveritare. Gjermanishtja standarde buron jo prej nji dialekti tradicional të nji krahine të caktueme, por asht zhvillue si gjuhë e shkrueme nëpërmjet nji procesi disashekullor, në të cilin shkrimtarët përpiqeshin me shkruejtë në nji mënyrë të kuptueshme për nji areal sa ma të gjanë dhe deri nga viti 1800 germanishtja standarde, thueja kryekëput, ishte gjuhë veç e shkrueme. Në atë kohë, gjermanët veriorë që folnin dielekte që konsideroheshin të ulta dhe shum të ndryshme nga gjermanishtja standarde, e mësonin atë gati si gjuhë të huej. Ma vonë ishte shqiptimi verior ai që nisi të konsiderohej standard dhe u përhap drejt jugut. Anglishtja amerikane nuk njeh nji variant standard të zyrtarizuem, porse shqiptimi i përgjithshëm amerikan konsiderohet jozyrtarisht si gjuhë standarde, sepse prej shumicës së amerikanëve konsiderohet si “anglishte pa theks”. Nuk asht pra se “i gjithë rruzulli” ndjek modelin e imponimit të nji dialekti mbi tjetrin. Linguisti amerikan Einar Ingvald Haugen e nënvizon mirëfilli problemin e standardizimit me favorizim të skajshëm të nji dialekti: “me e zgjedhë nji varietet të vetëm si normë d.m.th. me e favorizue grupin e njerëzve që e fol atë varietet. Kjo u jep prestigj si bartës të normës si dhe epërsi të dukshme në garën për pushtet e pozita”. Për ma shum – kisha me i shtue këtij vrojtimi – i ven në pozita të palakmueshme, tue i ba pre përbuzjesh e tue i veshë me komplekse inferioriteti, folësit e varieteteve të tjera, me çka nisin e rrallohen jo vetëm trajtat e fjalëve dhe fjalët që devijojnë prej variantit standard, por nën trysninë e standardit, nis e vdarren visaret gjuhësore, e gjithë begatia frazeologjike e shpirtnore, tue rezultue kësisoj me nji vorfnim të vetë gjuhës kombtare. Kjo nuk duket se i shqetëson aspak protagonistët e standardizimit të periudhës komuniste, e me ç’po shihet, as dishepujt e tyne.
Po ashtu, tue e ditë se modelet standardizuese diktohen prej rrethanave specifike të kulturave të ndryshme, dhe të përballun me nji realitet si ky i joni shqiptar, ku kategorizimet Gegë e Toskë vazhdojnë me qenë të gjalla e madje tejet të ndjeshme edhe sot e kësaj dite, asht punë e pamend me i vazhdue politikat pajambajtëse të periudhës diktatoriale në fushë të planifikimit gjuhësor, që ma vonë do të munden me çue në përçamje edhe ma të thella. Argumente të tilla si “kështu e ka i gjithë rruzulli” janë të vagëta kundrejt damkës së “të njollosunit” që ta mvesh ky standardizim përjashtues, e për ma shum, kundrej vorfnimit që pason nga rrekja për shlyemjen e njikësaj damke. Vetë natyra e realitetit shqiptar asht e tillë që e parapëlqen modelin e ndërveprimit të dialekteve, jo imponimin e drejtpërdrejtë të njanit mbi tjetrin, dhe ky asht modeli që do të duhej me ndjekë planifkimi gjuhësor i t’ardhmes.
Fatmirësisht, mtesat e sotme të gegënishtes letrare nuk janë për kthim në gjendjen e dy varianteve gjuhësore. Ato rreken me e zhveshë këtë varietet gjuhësor prej kategorizimit si variant i ulët (loëë) e me ia zgjanue asaj prestigjin prej nji substandardi (high) - të cilin, simbas Rexhep Ismajlit, Imri Badallajt, Ledi Shamku-Shkrelit, Mehmet Elezit, Shkumbin Munishit e gjuhëtarëve të tjerë që po ia trajtojnë mëkambjen, gegnishtja letrare vazhdon me e gëzue me gjithë grushtat e randë që mori prej diktaturës. E gjithë kjo me qëllim që të mos munden me u shpërfillë, në planifikimet gjuhësore të t’ardhmes, prumjet prej variantit të gegnishtes letrare. Dhe, me sa duket, mospajtimi sot s’ka të bajë me vetë prestigjin prej substandardi të gegnishtes letrare, por me hapësinat gjeografike në të cilat ky variant letrar perceptohet si substandard. E, kuptohet, pika ma e nxehtë e kësaj hapësine mbetet Tirana. Me këshillën prindore që u jep shqiptarëve të “Republikës së Shqipnisë” për ta zbatue me përpikmëni standardin aktual në mjedise publike, Jorgaqi pa dyshim rreshtohet përbri atyne linguistëve që refuzojnë me i njohtë status substandardi gegnishtes mbrenda territorit të shtetit shqiptar, e ma së forti, mbrenda Tiranës, në nji kohë kur prania e elementeve të gegnishtes ka nisë me u ngulitë në varietetin e vetërregulluem të gjuhës së kryeqyetit shqiptar, por edhe të gjuhës së komunikimit gjithnji e ma të dendun Prishtinë-Tiranë, dy kryeqendrave ma rrezatuese të kulturës shqiptare. A me vazhdue me shpërfilljen e këtyne zhvillimeve në emën të “detyrës së padiskutueshme për respektimin e standardit”?
Ankesat që vijnë nga adresa kijuesish e studiuesish gegë, kur të spastrohen prej vijave nervoze të lapsit që ndojherë i shoqnojnë, del se përqendrohen kryesisht në paskajoren dhe fjalësin e gegënishtes. Ndonëse apologjistët e standardit aktual përgjithësisht tmerrohen prej idesë së përfshimjes së paskajores gege, ajo çka e shquen Jorgaqin prej kolegëve të vet të të njejtit taborr asht se, ndryshe prej tyne, që nemose deklarativisht pranojnë mundësinë për hapje ma të madhe ndaj fjalësit verior, ajo çashtjen e dialekteve e quen krejt “të tejkaluem”. Nëse me këshillën e Jorgaqit e quejmë të mbyllun çashtjen e dialekteve, tue e ulë kësisoj qëllimisht variantin letrar gegë në varietet thjesht dialektor, dhe në planifikimet e ardhshme gjuhësore bazohemi veç në zhvillimet e mbrendshme të standardit aktual, do të detyrohemi me i pranue të tana evolutat partikulariste të nëntosknishteve krahinore që po shquhen përherë e ma fort në përdorimin empirik të standardit, sa t’ardhuna drejtprërdrejt prej toskësh që i fusin tue mos shque dallime të ndjeshme mes vernakularit të tyne dhe standardit, sa prej gegësh që i shkërbejnë në përpjekjen e tyne për ta përvetësue atë si gjuhë prestigji, të gjitha këto të shoqnueme me spastrimin, përherë e ma të madh, të çdo elementi të standardit që po perceptohet si “skajshmënisht gegë”. Kësodore do të mbylleshim edhe ma tej në fortesën standard, tue e malcue ma tej gjendjen, ndërkohë që ankesat prej arealeve veriore po vijnë tue na u shtue. Aq ma pak mundemi me e sanue gjendjen nëse ngulmojmë, sikurse Jorgaqi, me e vazhdue me e vu shenjën e barazimit ndërmjet nocioneve “gjuhë standarde” dhe “gjuhë letrare”. Më bahet mue, se shtegdaljen mundemi me e gjetë pikërisht në zhdrymjen dhe ridimensionimin e “gjuhës letrare”. Nëse “gjuhë standarde” asht ai varietet gjuhe që gëzon nji status ligjor (ose pothuejse ligjor) dhe që promovohet ndër shkolla e administratë e media (sidmos të shtypuna), “gjuha letrare” asht cilido regjistër gjuhe që përdoret ndër shkrime letrare, liturgjike etj., e që, tue qenë ma i shlirë ndër forma e në landë, të shërbejë për ta çlirue kreativitetin artistik, dhe me kohë, e me hove, edhe për t’ia ushqye dejtë edhe vetë gjuhës standarde. Mjaft krijues të rij, tekembrama, kanë nisë me e hetue këmishën e ngushtë të standardit gjuhësor dhe ndër krijimet e tyne kanë kohë që rravgojnë, me mjaft sukses e arritje, edhe jashtë tij. Ndryshe prej krijuesit, gjuhëtari ngarkohet me detyrën me e hetue gjuhën, prirjet dhe kahet e saj, jo me i vu penda a me qitë semaforë; aq ma pak, bile, me i kundrue njikëta si udhëcaktues të përjetshëm të saj.
ANTON HARAPI, NË THEMEL TË BINASË SHQIPNI - Shkruan: Elsa Demo Gazeta “SHEKULLI”
BesianaInfo 04 May. 2008 15:42
ANTON HARAPI, NË THEMEL TË BINASË SHQIPNI
Për herë të parë një simpozium shkencor për nder të 120- vjetorit të lindjes së Pater Anton Harapit. I ndaluar, i panjohur, i damkosur për 50 vjet. Një figurë që vazhdon të shihet me dritë-hije
Shkruan: Elsa Demo Gazeta “SHEKULLI”
Pater Anton Harapit
Për herë të parë një simpozium shkencor për nder të 120- vjetorit të lindjes së Pater Anton Harapit. I ndaluar, i panjohur, i damkosur për 50 vjet. Një figurë që vazhdon të shihet me dritë-hije
Instituti i Studimeve Shqiptare, Tirane (foto e vjetit 1942)
(nga e majta): Vangjel Koça, Aleksander Xhuvani, Anton Paluca, Át Anton Harapi, Xhevat Korça, Mustafa Merlika Kruja, Ernest Koliqi, Dhimiter Berati, Át Giuseppe Valentini, Karl Gurakuqi, Ekrem Vlora, Nicola Lo Russo Attoma e Dom Lazer Shantoja) Instituti i Studimeve Shqiptare, Tirane (foto e vjetit 1942)
(nga e majta): Vangjel Koça, Aleksander Xhuvani, Anton Paluca, Át Anton Harapi, Xhevat Korça, Mustafa Merlika Kruja, Ernest Koliqi, Dhimiter Berati, Át Giuseppe Valentini, Karl Gurakuqi, Ekrem Vlora, Nicola Lo Russo Attoma e Dom Lazer Shantoja)
Është hera e parë që për Pater Anton Harapit (1888-1946) bëhen bashkë kaq shumë zëra shkencorë të cilë pretendojnë shikimin e kësaj figurë nën dritën e fakteve, sidomos për periudhën e diskutueshme të rolit që ka pasur gjatë Luftës së Dytë Botërore si anëtar i Regjencës. Duket se simpoziumi i të shtunës, 3 maj, që do të mbahet në ambientet e Hotel Sheraton i ka marrë parasysh dhe i davarit hijet që vërtiten akoma rreth at Anton Harapit duke pasur për titull të takimit "Një jetë kushtuar Shqipërisë", dhe nën të, një shënim të zgjedhur nga vetë fjalët e françeskanit: "A e dini se çdo ndërtese i vihen temelet n‘dhe? Edhe n‘vorr në hyjshim duhet t‘jemi gurt e temelit t‘asaj binaje t‘cillen sot e quejm Shqipni".
Për të ndaluarin, të pabotuarin, për të quajturin "Armik i popullit" dhe "tradhtar", Instituti i Studimeve Politike "Alcide de Gasperi" ka ftuar në Tiranë t‘i përkujtojnë ditëlindjen e 120, studiues, shkrimtarë e gjuhëtarë. Ardian Marashi referon për përputhjen e vlerave shpirtërore me vlerat intelektuale tek At Anton Harapi; Kolec Topalli ndalet tek shqyrtimet etimologjike të fjalëve dhe formave të rralla në veprën e tij letrare; Kolec Çefa do të sjellë artikuj publicistikë të panjohur; Romeo Gurakuqi ka për të trajtuar anën më të diskutueshme të kësaj figure, pjesëmarrjen dhe rolin e tij në Regjencë; Gjovalin Çuni trajton doktrinën sociale të Kishës në ligjëratat e At Anton Harapit, kurse Arben Ndreca, problemet shqiptare; Raim Beluli sjell mbrojtjen që frati ka bërë kundrejt Akuzës Publike në Proçesin Gjyqësor; Ledri Kurti merr në analizëkodet etike, psikologjike dhe estetike që At Antoni ia merr në konsideratë kombit në veprën e tij. Këto janë shtjelluar në veprën e tij letrare dhe publicistike, ndër të cilat e rëndësishme është të përmendet "Vlerë shpirtërore" një seri konferencash që ai ka mbajtur në Korçë. Ja çfarë thuhet në njërën prej tyre, në vitin 1936: "Toskë e Gegë, muhamedanë e të krishtênë, e me besën e burravet, me besën shqiptare, të lidhemi për t‘i a mbajtë shqiptarit të paprekun nji Zot të vërtetë, nji atdhé të lumtun, për ta bâm Shqipnin e re, të fortë e të madhnueshme, të denjë për Skanderbén. T‘i diftojmë, po, botës se shqiptarët janë njimend burra; se mund të jemi Toskë e Gegë, muhamedanë e të krishtênë, e njiheri shqiptarë të njimendët".
Vepra më e arrirë e tij cilësohet "Andrra e Pretashit", roman psikologjik i botuar në revistën "Hylli i Dritës" më 1933-1940. Kjo vepër që ai ia pat kushtuar bashkëkohësit patriot Luigj Gurakuqi, ka për burim jetën dhe idealet e shqiparëve të krahinës së Grudës, ku Harapi shërbeu si famulltar në vitet 1918-19. U ribotua e plotë, si vepër postume në Romë më 1959. Ky roman është botuar në vitet e fundit në një vëllim më vete së bashku me novelën filozofike "Valë mbi valë" dhe "Vlerë shpirtërore". Më 1925 kishte shkruar "Edukata ose Mirërritja e Fëmijëvet". Për këtë kontribut të çmuar në kulturën e shkruar është cilësuar një nga filozofët françeskanë shqiptarë ndër më interesantët që përpunoi një tezë të tijën për kulturën kombëtare.
Anton Harapi u lind në Shirokë, Shkodër, më 1888. Mësimet e para i mori në vendlindje dhe studimet e larta i kreu në Vjenë të Austrisë. Shërbeu si famullitar në Grudë të Malit të Zi, më vonë si drejtor i Kolegjit Françeshkan në Shkodër, si drejtor dhe profesor i filozofisë në gjimnazin "Illyricum" më pas, dhe në vitet 1941-43 si provincial i françeskanëve.
Me 13 shtator 1943 u emërua anëtar i Këshillit të Lartë të Regjencës, ku ka qëndruar deri në fund të vitit 1944. Me këtë angazhimtë tijin në politikë do të lidheshin gjithçka dot‘i ndodhte pas lufte kur u detyrua të fshihej në pyjet e Dukagjinit. U kap në qershor 1945 dhe gati një vit më pas, më 19 shkurt 1946 me vendin të Gjykatës Speciale në Tiranë, pater Antoni do të shpallej kriminel lufte, armik i popullit, sabotator i pushtetit. Në procesin gjyqësor ai pat thënë: "Në qe se me u ndigjue ligjevet hyjnore të Atdheut, me edukue rininë kah idealet e nalta të së Vërtetës e me i nxitë kah e Mira; në qe se me vuejtë për popull e me popull dhe me luftue për Fe e Atdhe asht punë e dobët e tradhti, atëbotë jo veç unë por mbarë françiskajtë e Shqipnis jemi të dejë për dekë." Si fjalët e tij të fundit në gjyq kanë mbetur këto: "Shqipnija u fitue me gjak; me gjak edhe po mbahet e robnueme. Do të vijë dita e me Paqe e Drejtësi do të fitohet."
U dënua me pushkatim dhe u ekzekutua po atë vit. Ja çfarë shkruan për fatin e At Anton Harapit më 15 shkurt 1946 një bashkëkohës: "Gati mbas nji vjeti torturash shnjerzore nëpër burgje, në Shkodër në fillim, mandej në Tiranë, Pater Anton Harapin e gjykuen për vdekje, pa kurrfarë fajit dhe dje paraditet e pushkatuen."
Shkrimtari e dijetari, filozofi dhe antikomunisti, autor i madhi shkollės letrare tė Shkodrës, i ndaluar dhe i damkosur për 50 vjet, ka rrugë akoma për të bërë. Njëlloj si disa autorë të tjerë, edhe ai, megjithëse është në themelet e binasë së traditës, është akoma i përjashtuar nga pasardhësit, nga fëmijët e baballarëve që i hoqën dikur me zor këta gurë themeli.
"Në qe se me u ndigjue ligjevet hyjnore të Atdheut, me edukue rininë kah idealet e nalta të së Vërtetës e me i nxitë kah e Mira; në qe se me vuejtë për popull e me popull dhe me luftue për Fe e Atdhe asht punë e dobët e tradhti, atëbotë jo veç unë por mbarë françiskajtë e Shqipnis jemi të dejë për dekë."
(nga e majta): Vangjel Koça, Aleksander Xhuvani, Anton Paluca, Át Anton Harapi, Xhevat Korça, Mustafa Merlika Kruja, Ernest Koliqi, Dhimiter Berati, Át Giuseppe Valentini, Karl Gurakuqi, Ekrem Vlora, Nicola Lo Russo Attoma e Dom Lazer Shantoja)
ANTON HARAPI, NË THEMEL TË BINASË SHQIPNI
Për herë të parë një simpozium shkencor për nder të 120- vjetorit të lindjes së Pater Anton Harapit. I ndaluar, i panjohur, i damkosur për 50 vjet. Një figurë që vazhdon të shihet me dritë-hije
Shkruan: Elsa Demo Gazeta “SHEKULLI”
Pater Anton Harapit
Për herë të parë një simpozium shkencor për nder të 120- vjetorit të lindjes së Pater Anton Harapit. I ndaluar, i panjohur, i damkosur për 50 vjet. Një figurë që vazhdon të shihet me dritë-hije
Instituti i Studimeve Shqiptare, Tirane (foto e vjetit 1942)
(nga e majta): Vangjel Koça, Aleksander Xhuvani, Anton Paluca, Át Anton Harapi, Xhevat Korça, Mustafa Merlika Kruja, Ernest Koliqi, Dhimiter Berati, Át Giuseppe Valentini, Karl Gurakuqi, Ekrem Vlora, Nicola Lo Russo Attoma e Dom Lazer Shantoja) Instituti i Studimeve Shqiptare, Tirane (foto e vjetit 1942)
(nga e majta): Vangjel Koça, Aleksander Xhuvani, Anton Paluca, Át Anton Harapi, Xhevat Korça, Mustafa Merlika Kruja, Ernest Koliqi, Dhimiter Berati, Át Giuseppe Valentini, Karl Gurakuqi, Ekrem Vlora, Nicola Lo Russo Attoma e Dom Lazer Shantoja)
Është hera e parë që për Pater Anton Harapit (1888-1946) bëhen bashkë kaq shumë zëra shkencorë të cilë pretendojnë shikimin e kësaj figurë nën dritën e fakteve, sidomos për periudhën e diskutueshme të rolit që ka pasur gjatë Luftës së Dytë Botërore si anëtar i Regjencës. Duket se simpoziumi i të shtunës, 3 maj, që do të mbahet në ambientet e Hotel Sheraton i ka marrë parasysh dhe i davarit hijet që vërtiten akoma rreth at Anton Harapit duke pasur për titull të takimit "Një jetë kushtuar Shqipërisë", dhe nën të, një shënim të zgjedhur nga vetë fjalët e françeskanit: "A e dini se çdo ndërtese i vihen temelet n‘dhe? Edhe n‘vorr në hyjshim duhet t‘jemi gurt e temelit t‘asaj binaje t‘cillen sot e quejm Shqipni".
Për të ndaluarin, të pabotuarin, për të quajturin "Armik i popullit" dhe "tradhtar", Instituti i Studimeve Politike "Alcide de Gasperi" ka ftuar në Tiranë t‘i përkujtojnë ditëlindjen e 120, studiues, shkrimtarë e gjuhëtarë. Ardian Marashi referon për përputhjen e vlerave shpirtërore me vlerat intelektuale tek At Anton Harapi; Kolec Topalli ndalet tek shqyrtimet etimologjike të fjalëve dhe formave të rralla në veprën e tij letrare; Kolec Çefa do të sjellë artikuj publicistikë të panjohur; Romeo Gurakuqi ka për të trajtuar anën më të diskutueshme të kësaj figure, pjesëmarrjen dhe rolin e tij në Regjencë; Gjovalin Çuni trajton doktrinën sociale të Kishës në ligjëratat e At Anton Harapit, kurse Arben Ndreca, problemet shqiptare; Raim Beluli sjell mbrojtjen që frati ka bërë kundrejt Akuzës Publike në Proçesin Gjyqësor; Ledri Kurti merr në analizëkodet etike, psikologjike dhe estetike që At Antoni ia merr në konsideratë kombit në veprën e tij. Këto janë shtjelluar në veprën e tij letrare dhe publicistike, ndër të cilat e rëndësishme është të përmendet "Vlerë shpirtërore" një seri konferencash që ai ka mbajtur në Korçë. Ja çfarë thuhet në njërën prej tyre, në vitin 1936: "Toskë e Gegë, muhamedanë e të krishtênë, e me besën e burravet, me besën shqiptare, të lidhemi për t‘i a mbajtë shqiptarit të paprekun nji Zot të vërtetë, nji atdhé të lumtun, për ta bâm Shqipnin e re, të fortë e të madhnueshme, të denjë për Skanderbén. T‘i diftojmë, po, botës se shqiptarët janë njimend burra; se mund të jemi Toskë e Gegë, muhamedanë e të krishtênë, e njiheri shqiptarë të njimendët".
Vepra më e arrirë e tij cilësohet "Andrra e Pretashit", roman psikologjik i botuar në revistën "Hylli i Dritës" më 1933-1940. Kjo vepër që ai ia pat kushtuar bashkëkohësit patriot Luigj Gurakuqi, ka për burim jetën dhe idealet e shqiparëve të krahinës së Grudës, ku Harapi shërbeu si famulltar në vitet 1918-19. U ribotua e plotë, si vepër postume në Romë më 1959. Ky roman është botuar në vitet e fundit në një vëllim më vete së bashku me novelën filozofike "Valë mbi valë" dhe "Vlerë shpirtërore". Më 1925 kishte shkruar "Edukata ose Mirërritja e Fëmijëvet". Për këtë kontribut të çmuar në kulturën e shkruar është cilësuar një nga filozofët françeskanë shqiptarë ndër më interesantët që përpunoi një tezë të tijën për kulturën kombëtare.
Anton Harapi u lind në Shirokë, Shkodër, më 1888. Mësimet e para i mori në vendlindje dhe studimet e larta i kreu në Vjenë të Austrisë. Shërbeu si famullitar në Grudë të Malit të Zi, më vonë si drejtor i Kolegjit Françeshkan në Shkodër, si drejtor dhe profesor i filozofisë në gjimnazin "Illyricum" më pas, dhe në vitet 1941-43 si provincial i françeskanëve.
Me 13 shtator 1943 u emërua anëtar i Këshillit të Lartë të Regjencës, ku ka qëndruar deri në fund të vitit 1944. Me këtë angazhimtë tijin në politikë do të lidheshin gjithçka dot‘i ndodhte pas lufte kur u detyrua të fshihej në pyjet e Dukagjinit. U kap në qershor 1945 dhe gati një vit më pas, më 19 shkurt 1946 me vendin të Gjykatës Speciale në Tiranë, pater Antoni do të shpallej kriminel lufte, armik i popullit, sabotator i pushtetit. Në procesin gjyqësor ai pat thënë: "Në qe se me u ndigjue ligjevet hyjnore të Atdheut, me edukue rininë kah idealet e nalta të së Vërtetës e me i nxitë kah e Mira; në qe se me vuejtë për popull e me popull dhe me luftue për Fe e Atdhe asht punë e dobët e tradhti, atëbotë jo veç unë por mbarë françiskajtë e Shqipnis jemi të dejë për dekë." Si fjalët e tij të fundit në gjyq kanë mbetur këto: "Shqipnija u fitue me gjak; me gjak edhe po mbahet e robnueme. Do të vijë dita e me Paqe e Drejtësi do të fitohet."
U dënua me pushkatim dhe u ekzekutua po atë vit. Ja çfarë shkruan për fatin e At Anton Harapit më 15 shkurt 1946 një bashkëkohës: "Gati mbas nji vjeti torturash shnjerzore nëpër burgje, në Shkodër në fillim, mandej në Tiranë, Pater Anton Harapin e gjykuen për vdekje, pa kurrfarë fajit dhe dje paraditet e pushkatuen."
Shkrimtari e dijetari, filozofi dhe antikomunisti, autor i madhi shkollės letrare tė Shkodrës, i ndaluar dhe i damkosur për 50 vjet, ka rrugë akoma për të bërë. Njëlloj si disa autorë të tjerë, edhe ai, megjithëse është në themelet e binasë së traditës, është akoma i përjashtuar nga pasardhësit, nga fëmijët e baballarëve që i hoqën dikur me zor këta gurë themeli.
"Në qe se me u ndigjue ligjevet hyjnore të Atdheut, me edukue rininë kah idealet e nalta të së Vërtetës e me i nxitë kah e Mira; në qe se me vuejtë për popull e me popull dhe me luftue për Fe e Atdhe asht punë e dobët e tradhti, atëbotë jo veç unë por mbarë françiskajtë e Shqipnis jemi të dejë për dekë."
(nga e majta): Vangjel Koça, Aleksander Xhuvani, Anton Paluca, Át Anton Harapi, Xhevat Korça, Mustafa Merlika Kruja, Ernest Koliqi, Dhimiter Berati, Át Giuseppe Valentini, Karl Gurakuqi, Ekrem Vlora, Nicola Lo Russo Attoma e Dom Lazer Shantoja)
Abonohu te:
Postimet (Atom)